Náttúrufræðingurinn - 2014, Blaðsíða 35

35
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
þetta virðist vera ákveðið, einstakt
eldgos. Fjölmörg fyrirbrigði ein-
kenna það, önnur atriði sem fylgja
sumum gosum vantar. Jarðskjálftar
verða og skriðuföll í fjöllum, svo
brýst eldur upp í fjalllendi í eða við
jökul, kvikustrókar og gosmökkur
eru áberandi, hraun rennur og fólk
ferst, hraunhellar koma við sögu, á
þornar upp og heit vötn koma fram
sem hægt er að baða sig í. Ekki er
talað um umtalsvert öskufall, ekki er
minnst á neitt sem líkist jökulhlaupi
eða jakaburði. Þau einkenni goss-
ins sem hér eru talin upp mætti e.t.v.
nota til að finna út hvaða eldstöðvar á
Íslandi koma helst til greina. Síðustu
atriðin, vöntun á öskufalli, vatns-
hlaupi og jakaburði, dæma Kötlu
úr leik og aðrar eldstöðvar undir
jökli. Áin og heitu vötnin dæma eld-
stöðvar á Reykjanesskaga einnig úr
leik því þar eru engin umtalsverð
vatnsföll. Ys og þys meðal manna,
mannskaði o.fl. bendir til nándar
goss eða hraunflæðis við byggð og
það útilokar miðhálendið sunnan og
norðan jökla, þ.e. Tungnáröræfi og
Ódáðahraun. Hellar í hraunum eru
ekki á Heklusvæði. Útilokunarað-
ferðin skilur Hallmundarhraun eftir
sem líklegasta kost og kemur heim
og saman við öskulagagreiningu
Hauks Jóhannessonar sem bendir til
að hraunið sé runnið eftir landnám.
Kolefnisgreiningarnar úr Surtshelli
sem benda til hærri aldurs (3. mynd)
virðast gefa villandi niðurstöðu.
Aldur kviðunnar
Hugmyndaheimur Hallmundar-
kviðu er heiðinn, hvergi vottar fyrir
kristnum áhrifum. Á hinum kristnu
svæðum við Miðjarðarhafið þar
sem eldgos voru vel þekkt fyrir-
brigði töldu menn á miðöldum að
eldfjöllin væru fordyri vítis eða
víti sjálft þar sem sálir fordæmdra
engdust í kvölum.22 Þessar hug-
myndir virðast snemma hafa borist
til Íslands og það er afar ólíklegt
að skáld sem yrkir um eldgos á
12. og 13. öld taki ekkert mið af
þeim en móti allt sitt skáldamál að
fornum og heiðnum hugmyndum.
Guðmundur Finnbogason skýrir
hinn heiðna búning kvæðisins
á þann hátt að hann hafi geðjast
höfundinum vegna þess að hann
veitti mest svigrúm til skáldlegra
tilþrifa. Þetta stenst tæplega því
dæmin sanna að fáir hafa fyllt
skáldin meiri andagift en Kölski og
árar hans. Skáldamálið, goðafræðin
og öll hugsun kvæðisins bendir
eindregið til heiðins tíma. Gos-
lýsingarnar eru líka það sérstæðar
og um margt nákvæmar, ef rétt er
ráðið í vísuorðin, að ólíklegt virðist
að langur tími hafi verið liðinn frá
gosinu og þar til kviðan var ort.
Hugsanlega nokkur ár eða áratugir
en tæplega mannsaldrar og aldir. Í 4.
vísu er gefur ljóðmælandi í skyn að
skammur tími, vart meira en fáeinar
vikur, sé liðinn frá því hægt var að
þramma eftir (þurrum) árfarvegum
sem áin var aftur farinn að falla um
þegar kvæðið var kveðið. (Þytr fer
um þundar Glitni, þrammak á fyr
skömmu).
Röksemdir fyrir því að kviðan
sé frá 12. eða 13. öld eru ekki
haldgóðar. Þetta eru óljósar til-
vísanir til málfars, einnig skyldleiki
við orðalag og líkingar í miðalda-
7. mynd. Hallmundarhraun. – A map of Hallmundarhraun lava. Kort/Map: Sveinn P. Jakobsson 2013.18