Náttúrufræðingurinn - 2014, Blaðsíða 36

Náttúrufræðingurinn
36
kvæðunum Harmsól og Plácítús-
drápu.5,23 Þennan skyldleika er
eðlilegast að túlka sem svo að höf-
undar kvæðanna hafi þekkt til Hall-
mundarkviðu. Einnig má benda á að
höfundur Grettissögu hefur þekkt
til kviðunnar því hann tekur Hall-
mund upp í persónugallerí sitt og
leggur Gretti ljóðlínur úr kviðunni í
munn. Hann virðist líka hafa þekkt
betur til Hallmundar en sjálfur höf-
undur Bergbúaþáttar og veit að
hann á heima í Hallmundarhrauni
en ekki í Barðastrandarsýslu.
Rök fyrir því að kviðan sé frá 10. öld
eru mörg:
1. Lýst er gosi sem varð fyrir miðja 10.
öld. Tólftu eða þrettándu aldar skáld sem
yrkir um eldgos hefði valið sér annað gos
að yrkisefni.
2. Lýsingar á hraunrennsli og breyt-
ingum á rennsli vatnsfalla, brennheitum
helli og því að menn böðuðu sig í heitum
lindum sem tengdust hrauninu, benda til
að kvæðið sé ort skömmu eftir gosið.
3. Hugmyndaheimur kvæðisins er
heiðinn og án kristinna áhrifa.
4. Orðfæri, kenningar og bragar-
háttur eiga vel við heiðinn tíma. Hvergi
er neitt sem bendir til yngri kveðskapar-
tíðar.
5. Í kvæðinu er reynt að skýra orsakir
eldgoss í ljósi heiðinnar goðafræði. Yrk-
isefnið var aðkallandi á 10. öld en mun
síður á 12. eða 13. öld.
6. Setningin „… undur láta þar ýtar
enn, er jöklar brenna …“ í 5. vísu bendir til
hás aldurs. Á 12. og 13. öld voru Íslend-
ingar hættir að undrast eldgos í jöklum.
Niðurstöður
Hallmundarkviða er einstök meðal
íslenskra fornrita. Hún virðist ort
af heiðnu skáldi fljótlega eftir gosið
og meðan atburðir því tengdir
voru mönnum í fersku minni. Í
grunninn er hún goðakvæði og
fjallar um átök Þórs við eldjötuninn
Surt og aðra jötna. Jafnframt er
kviðan náttúrulýsing sem segir frá
eldvirkni og er elsta beina heimild
sem þekkt er um eldsumbrot á Ís-
landi. Bergbúaþáttur, sem Hall-
mundarkviða er felld inn í, er miklu
yngri en kviðan sjálf og hefur verið
skáldaður í kring um hana eins
og til skýringar á uppruna hennar.
Svo er að sjá sem skrifarinn hafi
hvorki þekkt tildrög kvæðisins né
vettvang atburðanna sem það lýsir.
Hallmundarkviða lýsir eldsum-
brotunum þegar Hallmundarhraun
rann. Náttúrulýsingarnar fylla vel
upp í og bæta ýmsu við þá mynd
sem jarðfræðingar geta dregið upp
af eldgosinu, aðdraganda þess og
afleiðingum, á grundvelli rann-
sókna. Það hófst með jarðskjálftum
og skriðuföllum í fjöllum, síðan
braust út eldur í eða við jökul, gos-
mökk lagði til himins, hraun runnu,
hellar urðu til, vatnsföll breyttu
farvegi sínum, rask varð í byggð og
mannskaði, heitar lindir spruttu upp
undan hrauninu sem menn böðuðu
sig í. Kvæðið er ekki einungis
lýsing á þessum atburðum, það er
líka vitnisburður um vangaveltur
og umræður landnámsmanna um
eldvirkni, ástæður eldgosa og þau
reginöfl sem þar leika lausum hala.
Summary
Hallmundarkviða, an ancient
poem portraying a tenth century
volcanic eruption
Hallmundarkviða is a mythological
poem included in the short Icelandic
saga Bergbúaþáttur. It is made of twelve
verses, eight lines each, composed in the
old Norse metre called dróttkvæði. The
first half of the poem describes an erup-
tion along with earthquakes, fire foun-
tains, ash plumes and a lava flow. After
a realistic description of these natural
hazards the poet seeks explanations to
these exceptional events in the Norse
mythology. He states that the eruption is
caused by a violent struggle between
Þór, the god of thunders and lightnings,
and Surtur the giant of fire. The poet
was most likely describing the 10th cen-
tury Hallmundarhraun eruption and its
consequences. It’s craters lie in the high-
lands of Borgarfjörður in West Iceland,
near to the glaciers Langjökull and
Eiríksjökull.
Most scholars have suggested that
Hallmundarkviða was written in the
12th or 13th century, although an older
age has also been proposed. The argu-
ments for the younger age are debata-
ble and the conclusion of this paper is
that the poem was composed in the
10th century by a poet that most likely
witnessed the eruption personally. Six
arguments for the 10th century age are
put forward:
1. The Hallmundarhraun eruption
occurred in the first half of the 10th cent-
ury. A 12th or 13th century poet would
have chosen another more recent eruption
as a theme.
2. The detailed description of a lava
flow and the consequences of an eruption,
such as changes in river courses and the
appearance of warm springs, imply that
the poem was written shortly after the
eruption.
3. The The ideology of the poem is pag-
an, no Christian influence can be found.
4. The language style, poetical metap-
hors and metre are consistent with the
pagan 10th century culture in Iceland.
There is no evidence of any younger influ-
ence.
5. The poet tries to explain the nature
of volcanism in the light of Norse mytho-
logy. The subject was essential in the 10th
century but less important in the 12th and
13th century.
6. The poem includes the phrase: …
people get amazed when the glaciers are
burning …. This is in accordance with
people’s experience in the first age of
Iceland’s settlement. In the 12th and 13th
century Icelanders were not surprised by
burning glaciers any more.
The people from Scandinavia and the
British Isles that immigrated to Iceland
during the age of settlement (AD 870–
930) had no experience of volcanism
from their home countries. The Hall-
mundarhraun eruption was among the
first eruptions to be witnessed by the
immigrants in the new country. This
was before the skill of writing became
common in Iceland and nothing can be
found about the eruption in the Icelandic
Sagas, the Book of Settlement or in the
ancient annals. However, Hallmundar-
kviða seems to be a contemporary de-
scription of this volcanic event and has
been preserved through oral transmis-
sion until it was recorded in the 12th
century or later.