Morgunblaðið - 15.12.2016, Blaðsíða 64

64
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 15. DESEMBER 2016
WORLD’S
BESTPAN
„
“
THE
* “The world‘s best pan”according to VKD, largest German Chefs Association
*
• AMT eru hágæða pönnur úr 9 mm þykku áli
• Allar pönnur mega fara inn í ofn við allt að 240° hita
• 3 ára ábyrgð á verpingu
• Ný byltingakennd viðloðunarfrí húð sem
er sterkari en Teflon og án eiturefna
• Nothæf fyrir allar eldavélar
• Má setja í
uppþvottavél
• Kokkalands-
liðið notar
AMT potta
og pönnur
Úlfar Finnbjörnsson
notar AMT potta og pönnur
Allir velkomnir
Progastro | Ögurhvarfi 2, Kópavogi
Sími 540 3550 | progastro.is
Opið alla virka daga kl. 9–18. Allt fyrir eldhúsið
Þýskar hágæða pönnur frá AMT
20% afsláttur
af öllum AMT pottum
og pönnum fram að jólum
Demantshringar
Helstu áhættuþættir krans-
æðasjúkdóms eru vel þekktir (sjá
mynd). Fjöldi faraldsfræðilegra
rannsókna hefur sýnt að reykingar,
hátt LDL-kólesteról, hár blóð-
þrýstingur, sykursýki, ættarsaga
og streita tengjast aukinni hættu á
því að þróa með sér krans-
æðasjúkdóm. Verndandi þættir eru
sömuleiðis ágætlega skilgreindir,
eins og hátt HDL-kólesteról, reglu-
leg hreyfing auk heilsusamlegs og
fjölbreytts mataræðis.
Áhættuþættirnir eiga það flestir
sameiginlegt að tengjast náið þeim
lífsstíl sem við temjum okkur. Með
lífsstílsbreytingum er því hægt að
hafa jákvæð áhrif á áhættuþættina
og þannig draga úr líkum á því að
fá kransæðasjúkdóm. Síðastliðinn
aldarfjórðung hefur dánartíðni
vegna kransæðasjúkdóma á Íslandi
lækkað, einungis fjórðungur af
lækkuninni skýrist af allri meðferð
við kransæðasjúkdómi en þrír
fjórðu hlutar skýrast af bættri
stöðu algengustu áhættuþátta.
Óbreytanlegir áhættuþættir
Aldur og kyn
Tíðni kransæðasjúkdóms eykst
með vaxandi aldri, bæði meðal
karla og kvenna. Þar sem karlar fá
sjúkdóminn fyrr á lífsleiðinni er oft
talað um karlkyn sem áhættuþátt.
Þegar litið er á heildarnýgengi og
dánartíðni fyrir alla aldurshópa er
munurinn milli karla og kvenna þó
lítill sem enginn, þar sem konur lifa
lengur en karlar.
Ættarsaga
Líkurnar á að fá krans-
æðasjúkdóm aukast ef nánustu ætt-
ingjar (foreldrar, systkini eða börn)
hafa sjúkdóminn. Eins og fram kom
í kaflanum um erfðafræði hafa fleiri
tugir sértækra erfðabreytileika
með tengsl við kransæðasjúkdóm
nú þegar fundist. Einstaka eingena
sjúkdómar auka áhættuna verulega
og á það helst við um fjölskyldu-
læga kólesterólhækkun (familial
hypercholesterolemia, FH). Annars
er erfðamynstur kransæða-
sjúkdóms oftast fjölgenatengt.
Ættarsaga skýrist þó ekki bara af
erfðamenginu heldur einnig af lífs-
stíl. Ef einstaklingur reykir, borðar
óhollan mat og hreyfir sig lítið
aukast líkurnar verulega á því að
maki og börn tileinki sér svipaða
lifnaðarhætti.
Breytanlegir áhættuþættir
Reykingar
Reykingar eru alvarlegasti
áhættuþáttur kransæðasjúkdóma
og valda ótímabærum dauðsföllum
hjá helmingi þeirra sem reykja.
Reykingamenn eru almennt í tvö-
faldri hættu á því að deyja af völd-
um hjarta- og æðasjúkdóma, en
konur og yngri karlmenn eru í fjór-
faldri til fimmfaldri áhættu.
Skaðsemi reykinga eykst í beinu
hlutfalli við magnið sem reykt er og
ekki hafa verið skilgreind lægri
mörk þess sem óhætt er að reykja
án þess að það valdi skaða.12, 13
Óbeinar reykingar eru skaðlegar
heilsu þeirra sem ekki reykja og
auka áhættuna um þriðjung. Í þeim
löndum sem innleitt hafa bann við
reykingum á opinberum stöðum
hefur nýjum tilfellum krans-
æðastíflu fækkað um 17-19% innan
fárra vikna, bæði hjá þeim sem
reykja og hinum sem ekki reykja.
Alþjóðaheilbrigðisstofnunin gerir
engan greinarmun á tegundum tób-
aks hvað varðar heilsuspillandi
áhrif þess og rafsígarettur eru tald-
ar hafa bein og óbein áhrif til að
auka skaðleg áhrif tóbaks í sam-
félaginu. Reykleysismeðferð hvers
konar er talin áhrifamesta lýð-
heilsuaðgerð sem til er næst á eftir
bólusetningum barna. Hér á landi
hefur náðst mjög góður árangur í
reykingavörnum, en rúmlega 11%
fullorðinna Íslenda reykja, og að-
eins Svíar geta státað af lægra hlut-
falli reykingamanna.
Blóðfituröskun
Kólesteról og þríglýseríð eru
nauðsynleg til uppbyggingar
frumna og starfsemi þeirra. Þar
sem fita er ekki vatnsleysanleg
ferðast þessar fitusameindir
bundnar við prótein í blóðvatni.
Þessar sameindir próteina og blóð-
fitu, svokölluð fituprótein (lipopro-
tein), innihalda mismikið kólester-
ól. Hæsti styrkur kólesteróls er í
eðlisléttum fitupróteinum (low den-
sity lipoprotein, LDL), sem flytja
kólesterólsameindir frá lifur til
annarra vefja líkamans. Blóðfita í
formi LDL-kólesteróls stuðlar að
fitusöfnun í æðaveggjunum og þar
með þróun æðakölkunarsjúkdóms.
Beint línulegt samband er á milli
magns LDL-kólesteróls í blóði og
hættunnar á æðakölkunar-
sjúkdómi.18 Önnur tegund fitupró-
teina, svokölluð eðlisþung fitupró-
tein (high density lipoprotein,
HDL) hafa í meginatriðum það
hlutverk að flytja kólesteról frá
vefjum líkamans til lifrar þar sem
niðurbrot þeirra fer fram. Því
hærra sem HDL-kólesteról er, því
minni líkur eru á æðakölk-
unarsjúkdómi.
Ef það tekst að lækka LDL-
kólesteról minnkar hættan á krans-
æðasjúkdómi. Fyrir hvert 1 mmól/l
sem kólesteról er lækkað, minnkar
hættan á hjartaáfalli og dauðsfalli
vegna kransæðasjúkdóms um 20-
25%. Kólesteróllækkandi meðferð
er í öllum tilfellum grundvölluð á
lífsstílsmeðferð sem innifelur
reglubundna hreyfingu og hollt
mataræði. Hvort beita þurfi lyfja-
meðferð gegn of háu kólesteróli fer
eftir því hver hættan er hjá hverj-
um einstaklingi fyrir sig. Þeir sem
eru með staðfestan æðakölk-
unarsjúkdóm (hafa fengið krans-
æðastíflu, farið í æðavíkkun eða
æðaskurðaðgerð), eru með syk-
ursýki eða fjölskyldulæga kólester-
ólhækkun eru í mikilli áhættu og
eiga að fá háskammta meðferð með
kólesteróllækkandi lyfjum með það
að markmiði að lækka LDL kólest-
eról undir 1,8 mmól/l. Þeir sem eru
með vel skilgreinda áhættuþætti
sem auka líkur á þróun æðakölk-
unar eru í miðlungsáhættu og er
markmið kólesteróllækkandi með-
ferðar þá að ná LDL-kólester-
ólgildinu undir 2,5 mmól/l. Hjá öll-
um almenningi og þeim sem eru í
lágri áhættu er æskilegt viðmið 3,0
mmól/l.
Í faraldsfræðilegum rannsóknum
hefur HDL-kólesteról sem fyrr
segir æðaverndandi áhrif. Erfða-
breytileikar tengdir HDL-
kólesteróli tengjast hins vegar ekki
kransæðaáhættu eins og reifað er í
kafla 4 og lyfjameðferð til að hækka
HDL-kólesteról hefur hingað til
ekki skilað neinum árangri til að
minnka áhættu á æðakölk-
unarsjúkdómnum. Hins vegar má
hækka HDL með reglubundinni
hreyfingu, neyslu á fituríkum fisk-
afurðum og lýsi og hóflegri áfeng-
isneyslu, þættir sem hver um sig
minnkar áhættuna á æðakölkun.
Háþrýstingur
Hár blóðþrýstingur hrjáir um
þriðjung fullorðinna einstaklinga á
Vesturlöndum. Háþrýstingur veld-
ur líka hjartabilun, heilablóðföllum,
útæðasjúkdómi, nýrnabilun og
gáttatifi. Hættan á dauðsföllum
vegna hjarta- og æðasjúkdóma
eykst línulega eða jafnvel sem veld-
isfall frá blóðþrýstingsgildum 115/
75 mmHg. Blóðþrýstingur fer
hækkandi með hækkandi aldri en
telst vera hagstæðastur (optimal)
<120/80 mmHg, en eðlilegur upp
að 130/85 mm/Hg. Gildi yfir 130/85
mm/Hg og upp að 140/90 mmHg
eru í hærra lagi (high normal) en
yfir þeim mörkum er talað um há-
þrýsting, fyrsta stigs háþrýsting
upp að 160/100 mmHg, annars stigs
háþrýsting upp að 180/110 mmHg,
en gildi þar yfir flokkast sem þriðja
stigs háþrýstingur. Áður en grein-
ing háþrýstings er staðfest þarf
hann að mælast hækkaður við end-
urteknar mælingar við bestu að-
stæður. Gagnlegt getur verið að
gera sólarhringsblóðþrýstingsmæl-
ingu til að staðfesta greiningu og
útiloka hækkun vegna svokallaðra
stofuáhrifa (white coat effect).
Blóðþrýstingsmeðferð er með
tvennum hætti. Grundvall-
armeðferð er lífsstílsmeðferð sem
miðar að kjörþyngd, reglubundinni
hreyfingu, hollu mataræði og sér-
stakri hófsemi í saltneyslu. Ef þessi
meðferð nægir ekki eða ef blóð-
þrýstingur er í flokki 2 eða hærri er
hafin meðferð með lyfjum. Ákvörð-
un um lyfjameðferð byggist ekki
eingöngu á mældum blóðþrýstings-
gildum heldur einnig á heildar-
áhættumati sjúklings. Þannig eru
sjúklingar með sykursýki eða stað-
festan æðakölkunarsjúkdóm al-
mennt meðhöndlaðir við lægri gildi
en þeir sem eru án slíkra áhættu-
þátta. Val á lyfjum er einstaklings-
bundið, það fer meðal annars eftir
aldri eða undirliggjandi sjúkdómi.
Mikilvægt er að sjúklingi sé fylgt
eftir og meðferðin endurmetin með
reglulegu millibili.
Hreyfingarleysi
Regluleg hreyfing dregur úr
hættu á hjarta- og æðasjúkdómum
og dauðsföllum af völdum þeirra.
Reglubundin hreyfing hefur áhrif á
æðaþelið og bætir starfsemi þess,
Orsakir og eðli kransæðasjúkdóms
Kransæðasjúkdómur er eitt helsta viðfansgefni heilbrigðiskerfisins og ein algeng-
asta dánarorsök landsmanna. Í Kransæðabókinni fjalla þrjátíu höfundar um sjúk-
dóminn frá víðu sjónarhorni, en ritstjórar bókarinnar eru Guðmundur Þorgeirsson
og Tómas Guðbjartsson. Í kaflanum sem hér birtist ræða Karl Andersen og Mar-
grét Leósdóttir áhættuþætti og forvarnir kransæðasjúkdóms. Tilvísunum er sleppt.
Ljósmynd/Þorkell Þorkelsson
Blóðþrýstingur Háþrýstingur er greindur með endurteknum mælingum.
BÆKUR