Dagblaðið Vísir - DV - 25.11.2016, Side 46

Helgarblað 25.–28. nóvember 201634 Menning
S
aga íslenskrar menningar á
20. öldinni er nokkuð ein-
föld: Gunnar, Laxness og
Þórbergur, landslagsmálverk,
abstrakt og konseptlist,
pönkið, Björk og Sigur Rós – eða hvað?
Jón Karl Helgason bókmennta-
fræðingur fer aðra leið til að segja
menningarsögu 20. aldarinnar í ell-
efta og síðasta bindi Sögu Íslands
sem kom út hjá Hinu íslenska bók-
menntafélagi fyrr í mánuðinum.
Það eru ekki snillingarnir og
stefnurnar sem eru í aðalhlutverki í
sögunni heldur sjálft burðarvirki ís-
lenskrar nútímamenningar – leik-
húsin og skólarnir, söfnin og galleríin,
tónleikastaðirnir og bókaútgáfurnar –
sem hefur byggst upp á undraverðum
hraða á rúmlega hundrað árum.
Óhefðbundin nálgun
„Að einhverju leyti er ég að andæfa
hefðbundinni bókmennta- og lista-
sögu. Vegna langvarandi áhrifa frá
rómantíkinni hafa flestir nálgast hana
sem sögu af snillingum sem hafa
unnið sín stórkostlegu verk fyrir allt
að því guðlegan innblástur. Mig lang-
aði að fara alveg í hina áttina,“ segir
Jón Karl um ástæður þess að hann
ákvað að segja söguna á þennan hátt.
Nálgun Jóns Karls byggir á því sem
hann kallar hjólastígskenninguna.
Hann segir að fljótlega eftir að hjóla-
stígur var lagður meðfram Sæbraut-
inni hafi hann tekið eftir því hvernig
hann fylltist af hjólreiðamönnum
sem höfðu hvergi verið sjáanleg-
ir áður. Lagning hjólastíga hvetji fólk
til að byrja að hjóla, býr til vettvang
fyrir hjólreiðar. Að einhverju leyti býr
hjólastígurinn því til hjólreiðamenn-
ina. Það sama segir Jón Karl að eigi
við um listalífið, þar sem ákveðnir far-
vegir þurfi að vera til staðar svo hægt
sé að halda tónleika, gera kvikmynd-
ir, gefa út bækur og svo framvegis.
Burðarvirkið gerir fólki kleift að halda
listviðburði og gerast listamenn.
Í upphafi aldarinnar var þó lítið
um slíka hjólastíga í menningarlíf-
inu. Í aðdraganda Íslandsheimsókn-
ar Friðriks 8. Danakonungs árið
1907, höfðu ýmsir áhyggjur af skorti á
menningarlegri afþreyingu á landinu
– það yrði hreinlega að flýja með
konunginn til fjalla til að skemmta
honum. Á næstu árum voru hins
vegar lagðir hornsteinar að mörgum
þeim stofnunum sem áttu eftir að
verða hvað mikilvægastar í þróun ís-
lensks menningarlífs. En af hverju
hefst uppbygging á nákvæmlega
þessum tíma hér á landi – löngu síðar
en hjá flestum Evrópulöndum?
„Ég held að það tengist ákveðnum
kaflaskilum í sjálfstæðisbarátt-
unni. Á árunum 1905 til 1907 voru
menn farnir að sjá markverða
áfanga í þeirri baráttu. Næsta ára-
tug, fram að fullveldinu, komu svo
ungir kraftmiklir menn sem höfðu
menntað sig erlendis heim úr námi.
Þeir lögðu grunn að Háskóla Ís-
lands og ýmiss konar menningar-
starfi. Það voru þeir sem skilgreindu
þessa menningarlegu sjálfstæðisbar-
áttu sem næsta verkefni þjóðarinn-
ar. Maður sér þessa hugsun birtast
víða, að til að vera þjóð með-
al þjóða þurfi Íslendingar
öflugt menningarlíf. Þetta
kemur til að mynda skýrt
fram þegar maður les um
Alþingis hátíðina árið 1930.
Þá vantaði hljómsveit til að
sýna erlendu gestunum eitt-
hvað annað en hálendið og
náttúrufegurð – og það virk-
aði eins og vítamínssprauta
fyrir tónlistar lífið.“
Bréf til ráðherra
„Það er kannski af ákveðn-
um menningarpólitískum
ástæðum sem ég ákvað að
fara þessa leið – að einhverju leyti er
ég að skrifa verðandi menntamála-
ráðherra 90 síðna bréf,“ segir Jón Karl
og leggur áherslu á þann mikla en
viðkvæma arf sem ráðherrann fær í
hendurnar.
„Það er ótrúlegt að í upphafi þess
tímabils sem ég er að reyna að ná
tangarhaldi á, í kringum árið 1910,
er Leikfélag Reykjavíkur eina alvöru
menningarstofnunin á landinu. Að-
eins þar fór fram starf sem nálgað-
ist það að vera faglegt – þótt það hafi
auðvitað verið aukavinna fyrir alla
sem að því stóðu. Á næstu 90 árum
byggðist hins vegar upp ótrúlega
fjölbreytilegt menningarkerfi sem
hefur verið farvegur fyrir fagfólk í
öllum helstu listgreinum samtímans.
Það er kraftaverk að þjóð sem átti
sér nánast enga listræna hefð nema
í bókmenntum fyrir hundrað árum,
skuli vera að skila af sér menningar-
afurðum sem ná máli alþjóðlega,“
segir hann.
„Þetta
Vinnum fyrir öll
tryggingafélög
Skútuvogi 12h, Reykjavík
S: 568-9620 - bilaretting.is
Útvegum
bifreið
meðan á
viðgerð
stendur
Listamenn þurfa hjólastíga
n Jón Karl Helgason skrifar um menningarlíf Íslendinga á 20. öld í nýjasta bindi
„Þetta er eitthvað
sem okkur, og
þeim sem standa í for-
ystu í menningarlífinu,
er trúað fyrir. En það er
ofboðslega auðvelt að
eyðileggja þetta allt.
Kristján Guðjónsson
kristjan@dv.is
Metsölulisti
Eymundsson
17.– 23. nóvember 2016
Allar bækur
1 PetsamoArnaldur Indriðason
2 AflausnYrsa Sigurðardóttir
3 Pabbi prófessor Gunnar Helgason
4 Elsku Drauma mín Vigdís Grímsdóttir
5 Þín eigin hrollvekjaÆvar Þór Benediktsson
6 SvartalognKristín Marja Baldursdóttir
7 TvísagaBryndís Halla Bragadóttir
8 Dagbók Kidda klaufa 8
Jeff Kinney
9 Ljúflingar - Prjónað á smáa og stóra
Hanne Andreassen / Torunn
Steinsland
10 Drungi Ragnar Jónasson
Arnaldur Indriðason