Dagblaðið Vísir - DV - 11.08.2017, Blaðsíða 61

menning 37Helgarblað 11. ágúst 2017
October: The Story of
the Russian Revolution
Höfundur: China Mieville.
Útgefandi: Verso Books
320 bls.
B
reski furðu- og vísinda-
skáldsagnahöfundurinn og
aktívistinn China Mieville
rekur sögu ársins 1917 í
Rússlandi og þá sérstaklega höf-
uðborginni Petrograd í bókinni
October. Sagan byggir ekki á nýj-
um rannsóknum heldur er tilraun
til að kynna hina sögu október-
byltingarinnar fyrir nýjum
lesendum.
Með örlitlum inngangi rekur
October hina lygilegu sögu frá
falli vanhæfa og áhugalausa
keisarans Nikulásar II Romanov í
febrúar og lýkur nóttina sem Bol-
sévíkaflokkurinn hrifsar völdin
til sín endanlega 25. október
sama ár. Sagan er rakin á mjög
strangan línulegan hátt, hver kafli
tekur fyrir atburðarásina í til-
teknum mánuði. Mieville leggur
sig fram við að greina og útskýra
af hverju ákvarðanir voru tekn-
ar, draga fram flókna og síbreyti-
lega flokkadrætti og pólitískar
þrætur, bæði stofnanalegar og
hugmyndafræðilegar, hvernig
bandalög breyttust og skoðan-
ir manna þurftu að eltast við at-
burðarásina þegar raunveruleik-
inn umturnaðist ítrekað og kom
jafnvel Lenín sjálfum á óvart með
róttækari tækifærum en hann
hafði nokkurn tímann búist við.
Kannski er ágætt að frásagnar-
mátinn sé einfaldur því efniviður-
inn gerir bókina oft og tíðum erf-
iða aflestrar.
Eftir uppreisn verkalýðsins
í febrúar varð annars vegar til
bráðabirgðaríkisstjórn skipuð
borgaralegum þingmönnum ráð-
gjafaþingsins, Dúmunnar, og
svo þing fulltrúa verkafólks,
vinnustaða, sjómanna og her-
manna, Pétursborgarsov-
étið. Í átta mánuði vó hið
raunverulega vald salt milli
þessara tveggja stofnana.
Verkalýðurinn sem stóð fyr-
ir byltingunni var aldrei
sáttur við borgaralegu ríkis-
stjórnina og vildi að fulltrú-
ar verkalýðsins í sovétinu
tækju við völdum í landinu,
en hinir varasamari sósía-
listar sem voru í forsvari fyr-
ir það vildu frekar láta völdin
í hendur bráðabirgðastjórn-
arinnar, enda túlkuðu þeir
kenningar Marx sem svo að
rússneskt samfélag væri ekki
nógu þróað fyrir sósíalíska
byltingu – það þyrfti fyrst að
verða borgaralegt lýðræði
áður en verkalýðurinn öðl-
aðist nægilegan þroska til
að geta stjórnað sér sjálfur.
Eins og góðri rússneskri
stórsögu sæmir kemur
gríðarlegur fjöldi skrautlegra
karaktera fyrir í bókinni, en þrátt
fyrir það er frásögnin allt ann-
að en þurr. Umfram allt er Oct-
ober stórskemmtileg frásögn af
ótrúlegri atburðarás. Stíllinn er
harðsoðinn og textinn oft drep-
fyndinn, enda teiknar Mieville
persónur og leikendur sterk-
um litum, dregur fram lítil og
stór karaktereinkenni þeirra
í örfáum orðum og sér mein-
hæðnina í örlögum þeirra. Oft-
ar en ekki eru það lýsingarnar á
minna þekktum aukapersónum
sem eru hvað skemmtilegastar,
eitt dæmi er anarkistinn Shelma
Asnin: „svartskeggjaður fyrrver-
andi þjófur sem klæddi sig alltaf
eins og gotneskur kúreki […] með
barðastóran hatt, byssur og allt.“
Þó að bókin sé tyrfin í upphafi
eykst spennan og hraðinn þegar
líður á árið 1917, upplausnin í
landinu eykst, fyrri heimsstyrj-
öldin dregst á langinn, hungr-
ið verður harkalegra, skoðana-
skiptin verða beinskeyttari, og
við færumst nær hinum örlaga-
ríka októbermánuði. Fyrir okkur
sem þekkjum ekki atburðarásina
í þaula, verður hún að síðu-fletti á
síðustu mánuðunum og blaðsíð-
unum. Gangur sögunnar er æsi-
legur og hryggilegur, óvæntur og
miskunnarlaus.
Mieville er alls ekki hlutlaus
sögumaður – enda væri það ef-
laust ómögulegt í svona frásögn
– hann á sér sínar hetjur og sína
skúrka, án þess þó að falla í gryfju
ógagnrýnna helgisagna. Hann er
róttækur vinstrimaður,
hefur samúð með
byltingarsinnum og
álítur þá í meginatrið-
um hafa aðhafst af rétt-
mætum ástæðum – þó
að oft hafi persónugall-
ar eða nærsýni tímans
byrgt þeim sýn. Hann
dregur upp þá mynd
að bráðabirgðastjórn
hinna borgaralegu
afla hafi hreinlega ver-
ið að glutra völdunum
úr höndum sér vegna
hins óvinsæla stríðs-
reksturs sem hún hélt
til streitu, vegna þess
hversu ósáttir her-
menn voru við sinn hlut,
hversu langþreyttur
og sveltur verkalýður-
inn var orðinn og vegna
þess að hún var ófær um
uppfylla væntingarnar.
Ef árangurinn af valda-
skiptunum hafði verið
einhver var hann of lít-
ill fyrir bændur og verkafólk og
gerðist of hægt.
Samúð höfundarins liggur
með byltingarsinnum sem álitu
að ef fulltrúar verkalýðsins tækju
ekki völdin af hinni getulausu
stjórn myndi einhver sterkur leið-
togi þjóðernissinna rísa upp – og
þannig myndi hið alþjóðlega orð
yfir fasisma hafa komið úr rúss-
nesku frekar en ítölsku, eins og
Trotsky orðaði það víst. Hið nýja
lýðveldi virtist fljótt og örugglega
vera að láta undan þrýstingi þjóð-
ernissinna, og flest virtist stefna í
átt að nýju einveldi. Seinni for-
sætisráðherra bráðabirgðastjórn-
arinnar, Alexander Kerensky,
– jafnframt hressilegasta og
aumkunarverðasta fígúra bók-
arinnar: „fæddur sviðsmaður“
og sanntrúaður á sjálfan sig sem
einu von Rússlands – hafði sýnt
örvæntingu sína þegar hann lét
æ meiri völd í hendur hershöfð-
ingjans Kornilov sem vildi ólmur
verða einráður. Það samstarf end-
aði reyndar á farsakenndan hátt
með farsakenndum misskilningi
og símskeytum.
Síðasti kafli bókarinnar er sá
eini sem inniheldur einhverja
pólitíska greiningu og er hann
barmafullur af afturlitstrega.
Hann rekur í risastórum dráttum
hvernig októberbyltingin þróað-
ist yfir í gerræðishyggju Stalíns,
en fræ hennar voru þegar orðin
sýnileg í kjölfar október þegar
breytingum á rússnesku samfé-
lagi skyldi ýtt áfram með byssu-
hlaupinu. Mieville leggur áherslu
á þá trú Leníns að rússneska
byltingin myndi aldrei endast
nema sams konar byltingar ættu
sér stað víðar í Evrópu – eins og
virtist raunhæfur möguleiki árið
1917. Þegar fjaraði undan þeirri
alþjóðahyggjuvon leituðu bolsé-
víkar skjóls í þeirri óheillatrú að
bara ef ógnarstjórnin væri nógu
sterk væri hægt að koma á raun-
verulegum sósíalisma í þessu
eina landi.
Mieville virðist telja að
byltingaraugnablikið hafi ekki
þurft nauðsynlega að leiða af sér
hrylling og alræði. Sovétið hefði
átt að taka við völdunum þegar
verkalýðurinn krafðist þess í stað
þess að treysta á hina borgara-
legu ríkisstjórn. Þá hefði eflaust
verið möguleiki á breiðara sósíal-
ísku samstarfi frekar en eins-
flokksræði. Þrátt fyrir að vera al-
mennt illsveigjanlegir voru ýmsir
í flokksforystu bolsévíkaflokksins
hlynntir slíku samstarfi um tíma
– en ekki tókst að finna rétta jafn-
vægið á réttum tíma. n
Lenin on the Train
Höfundur: Catherine Merridale
Útgefandi:
Allen Lane og Penguin
291 bls.
Þ
ó að aðstæðurnar sem bænd-
ur og verkamenn bjuggu við í
Rússlandi hafi verið hörmu-
legar í upphafi 20. aldarinnar
og róttækar breytingar nánast óhjá-
kvæmilegar var það ekki síst fyrri
heimsstyrjöldin sem gerði upp-
reisnina árið 1917 mögulega. Sagn-
fræðingurinn Catherine Merridale
hefur skrifaði mikið um Rússland í
gegnum tíðina, en ólíkt Mieville er
það þó alþjóðlegt samhengi heims-
styrjaldarinnar sem er upphaf-
spunktur hennar í að rekja sögu
byltingarársins í auðlesanlegri og
aðgengilegri nýrri bók sinni Lenin
on the train.
Eins og nafnið gefur til kynna er
hinn miðlægi atburður bókarinn-
ar, háleynileg lestarferð Leníns og
nokkurra félaga úr útlegð í Sviss,
yfir Þýskaland (í landlausum
vagni) í gegnum alla Skandinavíu
og til Pétursborgar – lestarferð
sem hefur áður orðið fólki inn-
blástur til bókarskrifa, auk þess
sem sjónvarpsmynd var gerð um
ferðina með Ben Kingsley í hlut-
verki byltingarleiðtogans.
Staða Leníns í útlegðinni og
möguleikar hans á því að kom-
ast heim eftir að keisaranum
var steypt af stóli í febrúar ultu
að stórum hluta á vilja eða
mótspyrnu hinna stríðandi fylk-
inga í heimsstyrjöldinni. Til að
skilja afstöðu og athafnir ríkjanna
skyggnist Merridale inn í leyni-
þjónustur og njósnanet Breta,
Frakka og Þjóðverja. Hver í sínu
horni velta diplómatar og leyni-
þjónustumenn fyrir sér hvort og
hvernig uppreisnir og byltingar
í Rússlandi myndu hafa áhrif á
stríðsreksturinn.
Það má segja að meginspurn-
ing bókarinnar sé að hversu
miklu leyti Þjóðverjar aðstoðuðu
Lenín og bolsévíkaflokkinn við að
auka upplausnina og ná völdum
í Rússlandi. Þýska keisaradæmið
átti í stríði við Rússland og sá sér
leik á borði að hleypa leiðtoga rót-
tækasta byltingarflokks landsins
aftur í púðurtunnuna Petrograd.
Lenín var sá stjórnmálamað-
ur sem talaði hæst gegn stríðs-
rekstrinum og vildi að honum
yrði hætt umsvifalaust enda væri
stríðið drifið áfram af þjóðremb-
ingi og auðvaldsstefnu – þetta
var tónlist í eyrum Þjóðverja sem
vildu gjarnan geta einbeitt sér að
vesturvígstöðvunum. Lenín var
auðvitað ekki hollari undir
þýskan keisara en rússnesk-
an, þvert á móti taldi hann að
bylting myndi fljótlega eiga
sér stað í Þýskalandi – og það
var að mörgu leyti skiljan-
leg trú. Það var því að mörgu
leyti eðlilegt að Lenín væri
tilbúinn að þiggja ósýnilega
hjálparhönd til að komast
heim og byrja að brjóta nið-
ur alheimskapítalismann,
niðurrifsstarfsemi sem ætti
á endanum einnig að leiða
til falls þýska keisaraveldis-
ins.
Þó að engin bein
sönnunargögn virðist vera
til um það þá dregur Merri-
dale þá ályktun að ein-
hver peningur hafi farið
frá þýska ríkinu, líklega í
gegnum skrautlegar fígúr-
ur á borð við glamúrsósíal-
istann Parvus, og til Bol-
sévíkaflokksins sem hafi
notað Þjóðverjagullið til að fjár-
magna áróður og byltingarstarf-
semi. Þegar hann var sakaður
um að samstarf við óvininn neit-
aði Lenín hins vegar alltaf.
Merridale sér í lygi hans um
lestarferðina og meintan stuðn-
ing frá Þýskalandi fræ af því sem
koma skyldi. Hún skilur rökvís-
ina í athöfnum Leníns – auðvitað
þáði hann aðstoðina – en telur
að sú afstaða hans að treysta ekki
almenningi til að dæma um rétt-
mæti þeirra hafi gefið forsmekk-
inn af þeim andlýðræðislegu
harðstjórnartöktum sem leiðtog-
inn fór að sýna í síauknum mæli.
Þrátt fyrir nafn bókarinnar
fáum við ekki að vita mikið
um hvað átti sér stað inni í
lokuðum vagni Leníns og fé-
laga á átta daga lestarferðalagi
þeirra gegnum Evrópu nema
þá helst litlar anekdótur um
hvernig Lenín skammaðist í
partíglöðum nágrönnum sín-
um og skipulagði hvernig kló-
sett- og reykingaferðum fólks
skyldi háttað á oftroðnum
lestarkömrunum. Hvort að
þetta eigi að varpa einhverju
sálfræðilegu ljósi á persónu
Leníns og þannig útskýra það
sem á eftir kom er óljóst.
En sagan um lestina er á
annan hátt notuð til að varpa
ljósi á óhugnaðinn sem á eftir
kom. Í lokakaflanum rekur
Merridale hvernig samferða-
menn Leníns úr lestinni voru
á valdatíma Stalíns einn af öðr-
um teknir af lífi, sendir í út-
legð, svívirtir eða kúgaðir til
að ljúga opinberlega og svíkja
félaga sína. Lenin on the tra-
in er auðlesin og aðgengileg,
skýr og áhugaverð, en áherslan
á leyniþjónustumenn og njósn-
ara annarra stríðsríkja gera það
að verkum að bókin er síðri byrj-
unarpunktur en October fyrir þá
sem vilja kynna sér byltingar-
augnablikið. n
Harðsoðin spennusaga
Í hringiðu heimsstyrjaldarinnar