Freyr - 01.10.2005, Síða 6

AFURÐIR LANDBÚNAÐAR -
ÞARFIR MARKAÐA
Samkvæmt grónum hefðum hefur flestum
verið tamast að líta á afurðir landbúnaðar
sem hlutbundna vöru, svo sem mjólk, kjöt
og grænmeti. Hérlendis hafa ekki margar
kynslóðir lifað við allsnægtir um frumþarfir.
Áhugi á mat hefur því verið mikill og hann
hefur mótað viðhorf bænda, en líka neyt-
enda, til búskapar. Þegar sagan er skoðuð
nánar má hins vegar sjá að búvörufram-
leiðslunni hafa fylgt aukaafurðir - eða verð-
auki - er löngum voru flokkaðar sem sjálf-
sagðir hlutir ef þá eftir þeim var tekið; arfur
þeirrar tíðar þegar heimilið var hin sjálfbæra
eining tilveru fjölskyldunnar: framleiðslu- og
vinnslustaður matvæla, margstiga skóli, elli-
heimili, félagsmálastofnun, afþreyingarstað-
ur o.s.frv. I neyslusamfélagi nútímans hafa
hins vegar sumar þessara „afurða" náð að
marka sér sérstaka tilvist og þannig fallið inn
I spil markaðarins, ýmist vegna eftirspurnar
sem kviknað hefur í samfélaginu og/eða á
grundvelli framboðs og hugvitsamlegrar
markaðssetningar.
Sérstaða markaða margra búvara, bæði
hérlendis og í sambærilegum löndum, er sú
að vöruverðið er greitt með tvennum hætti.
Annars vegar með samfélagslegum stuðn-
ingi (beinum og óbeinum) og beint af neyt-
anda hins vegar. ( samfélaginu hefur gætt
vaxandi andstöðu við opinbera styrki til bú-
vöruframleiðslu umfram naumustu þarfir.
Ekki er víst að þessi andstaða beinist að öllu
leyti gegn fjárstreymi til landbúnaðarins sem
slíku, fremur því að fjármunirnir fari ekki til
þeirra verkefna/afurða sem samfélagið spyr
eftir - að ekki sé framleitt það sem markað-
urinn krefst. Til dæmis um það er nýlega
staðfestur velvilji (slendinga til skógræktar,
en til hennar leggur samfélagið nú umtals-
verða fjármuni án þess afurðin mæti ein-
göngu efnislegum frumþörfum þess. Áhugi
á hrossarækt og umsvif hennar benda til
mikillar fjármunaveltu þótt ekki komi fram í
hefðbundnum þjóðhagsreikningum. Vöxtur
ferðaþjónustu á vegum bænda og annarra
umönnunarstarfa til sveita og í öðru dreifbýli
er einnig dæmi um „nýjar" þarfir sem skap-
að hafa ný atvinnutækifæri.
Sveitirnar eru nú mun misleitari að sam-
setningu hvað búsetu og störf snertir en
þær voru fyrir aðeins liðugum aldarfjórð-
ungi. Má segja að þar sem áður voru rekin
bú áþekkrar gerðar á hverri jörð samfelldra
sveita séu nú bú og býli í bland, þ.e. bú með
ýmislegri búvöruframleiðslu og býli, setin
fólki um lengri eða skemmri tíma ársins án
sömu tengsla við landið og áður voru (auk
eyðibýla). Hvor um sig eiga mikilvægu hlut-
verki að gegna í viðhaldi og eflingu dreifðra
byggða til framtíðar - hins nýja landbúnaðar.
Sænski hagfræðingurinn Gunnar Myrdal tel-
ur framleiðslugrundvöll hans þríþættan en
skörun þáttanna þó umtalsverða:
Evrópulönd búa sig nú undir að hverfa frá
einhæfum framleiðslustuðningi við fáar af-
urðirtil fjölbreyttari stuðnings - að mæta
líka hinum nýju þörfum markaðarins.
Ljósm.: Áskell Þórisson
Útlit og svipmót íslenskra sveita er verð-
mæti sem huga þarf að - hér sjáum við
borgfirskt menningarlandslag á sólríkum
ferðamannadegi.
Ljósm.: Bjarni Guðmundsson.
1. að varðveita jákvæðar hliðar búvöru-
framleiðslunnar,
2. að vinna gegn óæskilegum áhrifum bú-
vöruframleiðslunnar,
3. að bjóða upp á leiðir til að mæta „nýj-
um" þörfum.
En tilveran er ekki auðveld, því með bú-
vöruframleiðslu næstu framtíðar þarf land-
búnaðurinn að mæta tvenns konar þörfum:
• þörf fyrir sérhæfða og staðlaða fram-
leiðslu I harðri verðsamkeppni,
• þörf fyrir sérstæða framleiðslu - sér-
stæða/sjálfþæra framleiðsluhætti/viðhald
hins líffræðilega fjölbreytileika ... þar með
talið tillit til menningarlandslags og ann-
arra menningarþátta.
Miklar líkur eru á að þessar þarfir móti
landbúnaðarstefnu næstu ára og fram-
kvæmd hennar. Virkasta áhald stjórnvalda I
framkvæmd landbúnaðarstefnu er fjár-
magn og ráðstöfun þess. Opinberum fjár-
munum er fremur einfalt að koma til skila
með beingreiðslum, t.d. tengdum fram-
leiðslumagni. Rétt er þó að benda á að sak-
ir kostnaðarsamsetningar tæknivæddra bú-
greina fara þær í reynd ekki til að greiða
bændafólki laun fyrr en aðföng hafa verið
greidd. Verði hins vegar kosið að beina
hluta opinberra fjármuna til hinna „nýju"
afurða búanna/býlanna er mikilvægt að
tryggja „hittni" fjárins, þ.e. að það komi
fyrir skilgreinda afurð og til þeirra er hana
láta af hendi.
MENNINGARLANDSLAG
í umræðunni um nýjar afurðir landbúnaðar-
ins krælir víða á viðfangsefninu menningar-
landslag. Þetta tengist því að ásýnd lands
hefur í alþjóðlegri umræðu verið gefinn
vaxandi gaumur síðari árin, m.a. í tengslum
við náttúruvernd. Landslag og ásýnd lands
fela í sér náttúrufar annars vegar og menn-
ingarþætti hins vegar. I norrænu samhengi
virðist menningarlandslag íslenskra byggða
um sumt sérstætt þótt margar séu ræturn-
ar sameiginlegar.
Landbúnaður er einn stærsti landnotandi
samfélagsins og hlýtur því að móta landslag
í miklum mæli með byggingum sínum,
ræktun og öðrum athöfnum. Landslagið
felur í sér náttúrufar annars vegar og menn-
ingarþætti hins vegar. Stig náttúrufars og
menningar leikur á kvarða frá ósnertu landi
til þrautræktaðs lands. Menningarlandslag
er allt það landslag sem mótað er af mann-
inum.
Menningarminjar og minjasvæði ná ekki
aðeins til hinna sýnilegu landamerkja, held-
ur einnig til sviða sem geyma landnýtingar-
hefðir, sögulega atburði og trú kynslóð-
anna, og má líklega telja sumt af því ramm-
(slenskt einkenni. Menningarlandslag end-
urspeglar llf og starf samfélagsins í tíma og
rúmi, og mat á gildi þess er mismunandi á
milli samfélagshópa og frá einum tíma til
annars:
a. Menningarlandslag fræðir um ferla nátt-
úrunnar, menningarsögu og samspil
manns og náttúru.
b. Menningarlandslag er auðlind til upplif-
unar og annarra nota I daglegu lífi, bæði
vinnu og frítíma. Upplifun landslagsins
getur haft beina hagræna skírskotun, t.d.
I ferðamennsku og menningarstarfi bæði
á þjóðlega og alþjóðlega vísu.
Fyrirferð og hraði mannlegra áhrifa á
menningarlandslagið hafa verið sérlega
áberandi og stigvaxandi síðustu hundrað
árin:
6
FREYR 10 2005