Freyr - 01.10.2005, Page 24

Reykhús og búr rétt við Reykhóla í Reykhólasveit.
Helgi Árnason á Alviðru við Dýrafjörð
verkar mó til að reykja við. Hér hugar hann
að mókögglum sem verið er að þurrka.
Þorbjörn Pétursson á Ósi í Mosdal
í reykhúsi sínu.
Rauðmagareykhús á Láganúpi í Vestur-
byggð. Var byggt upp úr 1990 og þar hefur
verið reyktur rauðmagi síðan. Hann var
þurrkaður í nálægt viku áður en hann fór í
reyk og gott þótti að nota krækiþerjalyng
til að krydda reykinn.
(t.d. slátursuða, þvottar, pottbrauðsbakstur)
voru þar sums staðar áfram um tíma. Kofar,
sem fyrir voru á bæjum, voru þó venjulega
teknir til þessa brúks, gamlir geitakofar í
Þingeyjarsýslum, hesthús, hænsnahús,
hrútakofar, smiðjur, súrheysgryfjur eða
turnar og jafnvel voru dæmi um að menn
reyktu í skepnuhúsum á haustin áður en
tekið var á gjöf.
Þegar leið á öldina varð algengara að
menn byggðu sérstök reykhús og jafnframt
að bændur hefðu félag um slíkt. Þá voru
sveitamenn á mölinni oft með „rollukallafé-
lög" og samvinnu um ýmislegt sem laut að
sauðfjárrækt, þar á meðal reykingar. Á Dal-
vík var t.d. skipulögð sérstök reykhúsa-
byggð, enda kunna ekki allir jafn vel að
meta nábýlið við þann ilmandi hangikjöts-
reyk. Undanfarið hef ég í tvígang rekist á
þéttbýlisbúa, karlmenn nálægt fimmtugu,
sem eru í félagsskap um reykhús utan við
bæinn, kaupa kjöt, reykja það í félagi og
njóta svo afrakstursins saman.
KOSTIR OG GALLAR
Menn hafa ýmsar skoðanir á því hvaða kosti
reykhús eigi að hafa. Nokkuð almenn er sú
skoðun að best sé að reykja í torfhúsum og
jafnvel ný reykhús sem verið er að byggja
nú nálægt aldamótum eru að einhverju leyti
úr torfi og grjóti. 5 Það er einkum í reykhús
og grænmetisgeymslur sem menn brúka
slíkt efni nú á dögum. Bárujárhsþök með
torfi yfir eru mjög algeng. Heimildarmaður,
sem byrjaði að reykja í húsi með bárujárns-
þaki, sagði að bylting hefði orðið til hins
betra þegar hann setti torf á þakið, vafalít-
ið vegna betri einangrunar, einkum gegn
hitageislun sólar. í Eyjafirði var mikið um að
menn væru hættir að reykja í torfhúsum en
notuðu bárujárnshús á timburgrind.
Þar sem eldstæði eru innanhúss þurfa ris
að vera há til að reykurinn verði ekki of heit-
ur. Reykurinn kólnar þá og safnast fyrir uppi
[ risinu. Oft voru þök gerð upp sérstaklega
á húsum sem var breytt í reykhús eftir að
annarri notkun þeirra var hætt. Þá minnast
margir á það að húsið megi ekki vera alltof
þétt, betra sé að hafa aðeins „flæði", því
að ekki mátti loftið verða of kyrrt. Ýmis göt
eru höfð á reykhúsum í þessu skyni. Ný-
tískuleg hús með strompi sem hægt er að
stilla eftir vindáttum voru nefnd en svipað-
ur búnaður var víða á gömlu hlóðaeldhús-
unum. Veður gat haft töluverð áhrif á gang
verkunarinnar. Sumir gera hlé og lofta út í
dag eða tvo meðan á kjötreykingu stendur.
„Ef kemur þurrkdagur í rysjóttri tíð er
stundum eins gott að opna kofann eins og
að kveikja upp þann daginn," sagði einn af
heimildarmönnum. Annars var reyktími
mjög misjafn eftir því hvað var verið að
reykja og smekk. Sums staðar á Vestfjörð-
um voru reykhús tengd hjöllum þar sem
hægt var að hengja kjöt eða annað hangi-
meti upp til að þorna fyrir og/eða eftir reyk-
ingu.
KJÖT SEM HANGIR - HANGIKJÖT
[ gömlu eldhúsunum voru einfaldlega nagl-
ar og krókar I bitum og sperrum sem kjötið
var hengt upp á. Sumir nota enn „kroftré"
til að hengja upp krof, eða heila afturparta.
[ nýlegri reykhúsum eru slár sem s-löguðum
járnkrókum er smeygt uppá. Stykkin eru
hengd á krókana og slánum síðan komið
fyrir á milli veggsyllna.
Slár eru líka negldar þvert á sperrur til að
fá festingar á fleiri staði. ( gömlum reykkof-
um er algengt að sjá raðir af kolsvörtum
nöglum af stærstu gerð standa út úr sótug-
um röftum hvar sem þeim verður fyrir kom-
ið. Þar sem þröngt var settu menn oft kvisti
eða greinar á milli stykkja svo að þau snert-
ust ekki.
Kjötið var svo gjarnan fært fram og aftur
um kofann á reyktímanum því að hraðast
reyktist það sem var beint yfir reykgjafan-
um. Heimildarkona ein sagði frá reykingar-
manni á bernskuheimili hennar sem gerði
sér mikinn mannamun. Hann reykti fyrir
ýmsa og hengdi kjöt þeirra sem hann mat
mest næst eldstæðinu og síðan út frá því í
réttri mannvirðingaröð.6
KALDREYKINGARBÚNAÐUR /
REYKSUÐA
Kaldreykingarbúnaður kallast hér þegar
reykur er leiddur í stokkum eða rörum inn í
rýmið þar sem matvælin hanga. Á þeirri leið
losar hann sig við varasöm tjöruefni og sót.
Þetta nafn er mönnum hér tamt um fyrir-
bærið en fæstir nota orðið heitreyking um
kofareykinguna þegar reykgjafinn er hafður
innandyra - enda er hún yfirleitt ekki það
sem venjulega er kallað heitreyking. Það er
24
FREYR 10 2005