Fréttablaðið - 09.12.2017, Blaðsíða 96

Árið 1973 var frægðar-höll bandarískra uppfinningamanna stofnsett. Sjálfstætt félag áhugafólks um tæknisögu, sem held-
ur úti lista yfir fólk sem talið er hafa
fleytt mannkyninu fram á við með
uppfinningum sínum. Á listanum
eru nærri 550 einstaklingar, sá elsti
fæddist árið 1743 en sá yngsti árið
1975. Auk þess að halda utan um
listann rekur félagsskapurinn safn
sem helgað er bandarískum upp-
finningum.
Sögufróða lesendur listans rekur
oft í rogastans þegar það rennur upp
fyrir þeim að á honum er ekki að
finna nafn Benjamíns Franklin. Eina
af dáðustu hetjum bandarískrar sögu,
fyrir þátt sinn í sjálfstæðisbaráttu
þjóðarinnar og vísinda- og uppfinn-
ingastörf. Honum er til að mynda
eignaður heiðurinn af eldingavar-
anum, uppfinningu sem markaði
þáttaskil í sögu byggingarlistarinnar.
En hvernig getur staðið á því að
Benjamín Franklin fær ekki inn-
göngu í frægðarhöllina á meðan höf-
undar sjónvarpsfjarstýringarinnar
og smjörlíkis eiga þar sæti? Jú, til
að komast í gegnum nálarauga val-
nefndarinnar koma þeir einir til
greina sem fengið hafa einkaleyfi
á hugverkum sínum. Benjamín
Franklin var hins vegar þeirrar skoð-
unar að uppfinningar, líkt og vísinda-
leg þekking, ættu að vera sameign
mannkyns og siðferðislega rangt að
reyna að sitja einn að þeim í hagn-
aðarskyni.
Af sömu ástæðu er nafn Tabithu
Babbitt ekki að finna í frægðarhöll-
inni, þótt auðvelt sé að rökstyðja að
framlag hennar hafi verið merkara
en margra annarra á listanum. Meðal
annars af þessum sökum er Tabitha
Babbitt fjarri því að hafa öðlast þá
viðurkenningu sem réttmætt væri,
sem er þeim mun dapurlegra í ljósi
þess að hún var framúrskarandi upp-
finningakona á fyrri hluta nítjándu
aldar, tímabili sem hefur ekki að
geyma nema fáeinar nafnkunnar
konur í tækni og vísindum.
Fjölbreytt viðfangsefni
Babbitt fæddist í Massachusetts á
þessum degi, 9. desember árið 1779
og dó árið 1853 eða þar um bil. Upp-
lýsingar um lífshlaup hennar eru
mjög af skornum skammti, en þeim
ber saman um að hún hafi verið
slyngur verkfærasmiður og meðal
annars lagfært og smíðað rokka til að
spinna ull. Eru henni eignaðar ýmsar
betrumbætur á spunarokknum, sem
náðu útbreiðslu. Þá eru heimildir um
að hún hafi síðustu æviárin unnið
mikið að því að ná að smíða not-
hæfar gervitennur og hafi tilraunir
hennar lofað góðu.
En það var ekki á sviði fíngerðrar
tannsmíði eða spunavélasmíða sem
fröken Babbitt olli mestum straum-
hvörfum, heldur í iðngreinum sem
margir tengdu frekar við karlmenn:
málmsmíði og trésmíði. Tabitha
Babbitt er sögð hafa þróað nýja og
betri leið til að framleiða nagla en
áður hafði tíðkast og deilir heiðr-
inum af þeirri uppfinningu með Eli
Whitney, sem frægastur er fyrir að
búa til fyrstu hagnýtu baðmullar-
skiljuna. Langfrægasta uppfinning
Tabithu Babbitt er þó hjólsögin – eða
öllu heldur hjólsagarblaðið.
Sagan segir að uppfinningakonan
hafi átt leið í trésmiðju og séð þar tvo
menn bisa við að saga með stórviðar-
sög. Það hafi þegar slegið hana hvað
þessi aðferð hefði í för með sér slæma
nýtingu á orkunni, þar sem sögin
ynni aðeins á timbrinu þegar hún
væri dregin í aðra áttina, en átakið
þegar hún væri dregin til baka nýttist
ekki til neins.
Babbitt, sem var alvön því að vinna
með fótstigna rokka, lét sér til hugar
koma hvort ekki mætti nýta sömu
tækni og skipta einfaldlega spuna-
hjólinu í rokkinum út fyrir kringlótt
sagarblað. Hjólinu mætti svo snúa
með utanaðkomandi orkugjafa, en
renna timbrinu eða því sem saga
ætti eftir sagarblaðinu. Tilraunin gaf
góða raun og hjólsagir urðu fljótlega
ómissandi vinnutæki.
Rétt er að taka fram að líkt og með
svo margar aðrar af uppfinningum
nítjándu aldar, á hjólsögin meira
en eina upprunasögn og ljóst er að
Babbitt var ekki sú eina sem lét sér til
hugar koma að útbúa hringlaga sög
sem snerist á föstum ás. Bretar eigna
þessa uppfinningu landa sínum frá
ofanverðri átjándu öld og heimildir
eru um frumstæðar bandarískar hjól-
sagir áður en Tabitha Babbitt kom
til skjalanna. Óumdeilt virðist þó að
gerð hennar var fullkomnari en fyrri
útgáfur.
Brennandi guðstrú
Það var trúarsannfæring fröken
Babbitt sem olli því að hún íhugaði
ekki einu sinni að sækja um einka-
leyfi á uppfinningum sínum. Upp-
finningakonan tilheyrði sértrúarsöfn-
uði sem varð til sem klofningsbrot úr
reglu kvekara í Englandi um miðbik
átjándu aldar. Söfnuðurinn sem
nefndi sig „Samfélag trúaðra á endur-
komu Krists“, var í daglegu tali kall-
aður „Skjálfarar“ (e. Shakers), sem
vísaði til sérkennilegra tilbeiðslusiða
þar sem meðlimir áttu til að hristast
og skekja sig á trúarsamkomum.
Eitt sérkenni hreyfingar þeirra
var hin sterka staða kvenna innan
safnaðarins, en helstu leiðtogar hans
og stofnendur voru einmitt konur.
Sem fyrr segir áttu skjálfararnir upp-
runa sinn í kvekarahreyfingunni,
sem jafnframt var kunn fyrir kynja-
jafnrétti á þeirra tíma mælikvarða.
Rætur klofningsins má einmitt rekja
til tilbeiðsluaðferðanna. Kvekarar
höfðu löngum verið kunnir fyrir lif-
andi framkomu á samkomum sínum,
en forystumenn þeirra tóku að hvetja
til hófstilltari hegðunar safnaðar-
meðlima – væntanlega til að skera
sig síður úr fjöldanum og forðast
ofsóknir.
Þessu vildu ekki allir una og kusu
félagar hinnar nýju trúarreglu að
verða enn líflegri og ofsafengnari
í bænahaldi. Líkt og svo margir
kristnir vakningarsöfnuðir sinnar
tíðar, álitu skjálfararnir að heimsend-
ir væri í nánd og því mikilvægara en
nokkru sinni fyrr að hafna allri synd.
Til að draga enn frekar úr mögu-
leikum fólks til að syndga, hvöttu
skjálfararnir mjög til hreinlífis og að
körlum og konum væri haldið sem
mest aðskildum í samfélaginu.
Árið 1774 fékk forystukona skjálf-
arasafnaðarins vitrun og ákvað í kjöl-
farið að halda vestur um haf ásamt
hópi trúsystkina sinna. Þau mynduðu
grunninn að nokkrum skjálfara-
samfélögum í Bandaríkjunum, því
stærsta í New York en einnig víðar
– þar á meðal í Massachusetts, þar
sem Tabitha Babbitt gekk til liðs við
söfnuðinn.
Þótt heimsendir léti bíða eftir
sér, hvikuðu leiðtogar skjálfara ekki
frá kröfunni um einlífi safnaðar-
meðlima. Fólk sem gekk til liðs við
hreyfinguna afsalaði sér öllum
eigum sínum og sór þess eið að ganga
hvorki í hjónaband né hafa hold-
legt samneyti við fólk af gagnstæðu
kyni. Raunar giltu þessar ströngu
reglur einungis um fullgilda meðlimi.
Söfnuðurinn umbar hjónabönd og
barneignir fólks sem lifði og hrærðist
innan samfélags hans.
Blómaskeið og hnignun
Gullöld skjálfaranna í Norður-
Ameríku var á tímabilinu 1820-60. Á
þeim árum gátu þeir sér líka gott orð
sem snjallir iðnaðarmenn, smiðir og
teiknarar. Ástæðan var rík áhersla á
gott og vandað handverk, sem talið
var góð leið til að sýna himnaföð-
urnum lotningu sína. Það var einmitt
á þessum árum sem Tabitha Babbitt
lét mest til sín taka á uppfinninga-
sviðinu.
Bandaríska borgarastyrjöldin, sem
braust út árið 1861, reyndist sam-
félagi skjálfaranna örlagarík. Trú upp-
runa sínum í kvekarahreyfingunni
neituðu meðlimir safnaðarins að bera
vopn og féllust bandarísk stjórnvöld á
að undanskilja hópinn herskyldu og
átti flóttafólk og hermenn úr báðum
fylkingum víst athvarf hjá skjálfurum
meðan á stríðinu stóð.
Í kjölfar styrjaldarinnar reið
iðnbylting yfir Bandaríkin. Verk-
smiðjuiðnaður kom til sögunnar og á
skömmum tíma minnkaði mikilvægi
hefðbundins handverks. Skjálfara-
samfélögin, sem áður höfðu tryggt
meðlimum sínum fremur þægilegt
líf í sameignarkommúnum sínum,
reyndust ófær um að mæta þessari
nýju samkeppni.
Á tuttugustu öld tóku bandarísk
yfirvöld að svipta litla sértrúarsöfn-
uði ýmsum sérréttindum og gerðu
þeim þannig enn erfiðara um vik.
Þegar á fyrstu áratugum aldarinnar
virtust safnaðarmeðlimir hálfgerð
tímaskekkja, fólk sem gleymt hefði
að tileinka sér nútímatækni en héldi
dauðahaldi í löngu úrelt vinnubrögð
og lífshætti. Minnti söfnuðurinn um
margt á amish-fólkið, sem ýmsir
kannast við úr sjónvarpsþáttum og
kvikmyndum.
Enginn nýr meðlimur hefur gengið
til liðs við skjálfarahreyfinguna í sex-
tíu ár og eftir því sem næst verður
komist, telur söfnuðurinn í dag ekki
nema tvær manneskjur. Eftirmæli
skjálfaranna verða því væntanlega
á þá leið, að þau hafi verið lifandi
steingervingar – fólk sem hafnaði
nútímanum og öllum hans tækninýj-
ungum. Það eru kaldhæðnisleg örlög
fyrir hreyfingu sem fóstraði einhverja
merkustu uppfinningakonu Banda-
ríkjanna.
Skírlífa uppfinningakonan
Saga
til næsta
bæjar
Stefán Pálsson
skrifar um gleymda
konu.
 Hjólinu mætti Svo Snúa
með utanaðkomandi
orkugjafa.
KOMDU
Í
– dásamleg deild samfélagsins
OPIÐ UM HELGAR FRÁ KL. 11 – 17
K
V
IK
A
9 . d e s e m b e r 2 0 1 7 L A U G A r d A G U r44 H e L G i n ∙ F r É T T A b L A ð i ð
0
9
-1
2
-2
0
1
7
0
4
:0
3
F
B
1
2
8
s
_
P
0
9
6
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
8
s
_
P
0
8
1
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
8
s
_
P
0
3
3
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
8
s
_
P
0
4
8
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
E
7
0
-6
B
D
C
1
E
7
0
-6
A
A
0
1
E
7
0
-6
9
6
4
1
E
7
0
-6
8
2
8
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
1
A

F
B
1
2
8
s
_
8
_
1
2
_
2
0
1
7
C
M
Y
K