Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2012, Blaðsíða 219

ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS218
Eins og áður sagði þá hafa aðferðir fornleifafræðinnar breyst og orðið
agaðri en í árdaga. Fornleifafræðingar styðjast við rannsóknir vísindamanna á
öðrum sviðum sér til halds og trausts og ályktanir eru oft studdar margvíslegum
rannsóknum. Þetta hefur þó ekki komið í veg fyrir að vandasamt er að orða
niðurstöður og tilgátur þannig að þær verði áhugaverðar en hófstilltar. Erfitt
er og jafnvel ómögulegt í sumum tilvikum að draga ályktanir án vafa og
því meiri sem efinn er þeim mun dauflegri kunna niðurstöðurnar að vera.
Stundum eru settar fram skýringartilgátur um atriði sem rannsökuð hafa
verið sem falla illa að öðrum staðreyndum. Þær kunna þó að vera fullkomlega
réttlætanlegar sem innlegg í umræðu eða leit að hinni réttu lausn gátunnar.
Í kaflanum Eyðibyggðir er sagt frá nýlegu endurmati á ástæðum þess að
byggð lagðist af í Þjórsárdal. Þar segir: „...þykir margt benda til þess að það hafi
verið meðvituð ákvörðun að leggja byggðir af á 14. öld, ekki óumflýjanleg
uppgjöf vegna náttúruhamfara eða rýrnandi landkosta. Þetta hefur líklega
verið gert til að reyna að varðveita skóg á afmörkuðum svæðum til að uppfylla
þörf fyrir viðarkol.“ Þarna er vísað til greinar Andrew Dugmore o.fl. frá 2007
í Arctic Anthropology þar sem segir frá jarðvegs- og gróðurfarsrannsóknum
í Þjórsárdal. Rannsóknin leiddi í ljós sennileg ummerki um búfjárbeit
í Þjórsárdal eftir 1104 og fram um 1300. Þetta er þó ekki talið beinlínis
sanna að búseta hafi haldist í dalnum á þessu tímabili en höfundar telja víst
að dalurinn hafi verið beittur. Eftir Heklugosið 1300 var gróðurinn fljótur
að ná sér aftur og það telja höfundar til marks um að búfjárbeit hafi lagst
af. „This was probably related to woodland conservation, because despite
its ecologically marginal location and climatic deterioration, the woodland
survived through to modern times.“ Höfundar setja fram þá tilgátu að
Skálholtsbiskup hafi ráðið því að byggð í Þjórsárdal hafi verið lögð af á 13. öld
í því skyni að varðveita birkiskóginn gegn ofbeit vegna þess hve mikilvægur
hann var til kolagerðar. Ekki veit ég hvort unnt sé að benda á einhver svipuð
samtímadæmi um náttúrvernd eða stjórnvaldsákvarðanir um landnýtingu
því til stuðnings að Skálholtsbiskup kunni að hafa skipað búsetu héraðsins
með þessum hætti en ekki er vísað til neinna slíkra dæma í umræddri grein.
Tilgátan kann engu að síður að eiga fullan rétt á sér og hún hlýtur að kalla á
viðbrögð annarra fræðimanna. Í frásögn Mannvistar er forsendu tilgátunnar
ef til vill gert full hátt undir höfði með orðalaginu „… þyk ir margt benda til
þess að það hafi verið meðvituð ákvörðun …“ Þetta er að mínu mati nokkuð
dæmigert fyrir þann vanda sem fornleifafræðilegar túlkanir bjóða upp á.
Auðvitað skiptir máli að laða fram það sem er skemmtilegt og áhugavert.
Efasemdir eru nauðsynlegar en þær geta verið leiðinlegar.