Dagblaðið Vísir - DV - 23.03.2018, Blaðsíða 19

23. mars 2018 fréttir 19
aðstæðum sem virka ógnvekjandi
hverju sinni“?
Já, vegna þess að frá vöggu til
grafar höfum við það ómeðvit-
aða viðbragð að vernda okkur
sjálf. Við lærum að gera hluti
sem hafa jákvæðar afleiðingar
en sneiða hjá hlutum sem hafa
neikvæðar afleiðingar. Klassíska
dæmið um þetta er barnið sem
setur litlu höndina sína á heita
eldavélarhellu, brennir sig og
kippir höndinni hratt til  baka.
Það er nær öruggt að þessi litla
hönd gerir þetta aldrei aftur …
aldrei! Á þennan hátt kortleggj-
um við þær athafnir og hegðun
sem er æskileg fyrir okkur. Þetta
gerði frummaðurinn og þess
vegna erum við mannfólkið ekki
útdauð heldur dýrategund í stöð-
ugri þróun. Frummaðurinn gekk
ekki berskjaldaður, án vopna, út
á gresjurnar og beint í ljónskjaft.
Hann forðaðist lífshættulegar að-
stæður og beitti skynsemi og rök-
hugsun sem varð til þess að hann
lifði af. Hann valdi að gera það
sem hafði jákvæðar afleiðingar
fyrir hann.
Flestar lífverur hafa þessa
getu, getu til að velja og hafna og
lifa af. Það er til nafn yfir þetta.
Það er viðbragð sem kallast „bar-
átta eða flótti“ (e. fight or flight).
Gasellur á sléttum Afríku nota
flóttaviðbragðið þegar þær verða
ljónsins varar og fyrir vikið sleppa
þær gjarnan. Fólk sem stendur
andspænis ísbirni þarf að ákveða
hvort það ætlar að leggja á flótta
eða berjast, til dæmis með bys-
su að vopni. Þetta viðbragð er
ómeðvitað og gerist ósjálfrátt.
Líkamleg einkenni eins og þung-
ur hjartsláttur, sviti í lófum, og
hormón eins og adrenalín, nora-
drenalín og kortisól pumpast út í
líkamann og undirbúa okkur fyr-
ir það sem við ákveðum að gera,
hvort sem það er barátta eða
flótti.
Þegar við finnum þessi streitu-
einkenni þá vitum við að hætta
er á ferðum, líkaminn er að segja
okkur það. Þetta getur forð-
að okkur úr bráðri hættu. Þetta
viðbragð blossar upp þegar við
heyrum bílflaut rétt aftan við
okkur með þeim afleiðingum að
við stökkvum til hliðar og forð-
um okkur mögulega frá slysi,
eða þegar við vöknum við reyk-
skynjara um miðja nótt, rjúk-
um á fætur og vekjum aðra fjöl-
skyldumeðlimi sem stuðlar að
lífsbjörg.
En þetta viðbragð hefur því
miður skuggahliðar líka. Það
blossar stundum upp þegar ná-
kvæmlega ekkert er að óttast.
Það lætur okkur halda að við
séum í hættu þegar engin hætta
er á ferðum. Við trúum því hins
vegar að það sé eitthvað vont að
fara að gerast og förum því ekki
í aðstæðurnar sem tengjast við-
bragðinu og tilfinningunni. Við
forðum okkur og höldum okk-
ur heima, í öruggu skjóli. Við
trúum því ekki að stingurinn í
maganum, þurrkurinn í  munn-
inum eða vöðvaspennan sé til-
kominn að ástæðulausu …
Þegar kvíðaviðbragðið er farið
að hafa þessi áhrif þá er það farið
að hamla því að við lifum eðlilegu
lífi. Hamlandi kvíði er viðmiðið.
Það er viðvörunarbjallan sem við
þurfum að fara eftir. Nú þarf að
skoða hvað er í gangi, hvers vegna
og hvað hægt sé að gera í því.
Úrræði við kvíða?
Úrræðin fela ekki í sér forðun,
það er að sleppa því að gera hluti
sem valda kvíða. Þveröfugt, þá
er eingöngu hægt að halda kvíða
niðri með því að sleppa því EKKI
að gera hinn kvíðavaldandi hlut.
Við sem ábyrgir foreldrar get-
um þannig haft ótrúlega mik-
ið um það að segja hversu kvíðin
börnin okkar verða. Ef við leyfum
barninu að sleppa því að fara í
skólann vegna þess að það er með
kvíðaeinkenni, eins og maga-
verk, þá erum við einfaldlega að
viðhalda forðuninni og viðhalda
kvíðanum. En þá spyrja sig líklega
margir þeirrar spurningar hvort
þeir eigi bara að pína barnið til að
fara … fara með það hágrátandi í
skólann og skilja það eftir? Svar-
ið við því er nei … en samt já og
hér tala ég af eigin reynslu frekar
en sérfræðingur í barnasálfræði
(sem ég er alls ekki).
Okkar reynsla
Við fjölskyldan bjuggum erlendis
um tæplega tveggja ára skeið og
eitt barna okkar upplifði mikinn
kvíða í tengslum við upphaf skóla
þar sem það skildi ekki tungu-
málið, þekkti ekki neinn og upp-
lifði sig algjörlega berskjaldað.
Þetta eru vissulega aðstæður sem
myndu valda flestum einhverj-
um kvíða. Í góðri samvinnu við
kennara fengum við að taka „lítil
skref“ til að hjálpa barninu að að-
lagast. Við fórum með því í skól-
ann fyrstu vikuna. Fyrsta daginn
var annað okkar (foreldranna)
með barninu allan daginn. Næsta
dag vorum við í klukkustund og
svo fórum við í burtu í 15 mín-
útur. Það var barninu vissulega
erfitt en við fullvissuðum það um
að það yrði í lagi og við kæmum
aftur og svo væri kennarinn með
símanúmerin okkar ef eitthvað
kæmi upp á. Við komum svo aftur
í skólann og vorum með barninu
í 30 mínútur þar til við yfirgáfum
svæðið aftur í 30 mínútur. Þetta
gerðum við í nokkra daga með því
að lengja tímann sem barnið var
án okkar, uns það treysti sér til að
vera eitt, rétt eins og gert er þegar
börn eru í aðlögun á leikskóla. Á
þennan hátt lærði barnið (og heili
þess) að það sem áður var ógn-
andi var ekki raunveruleg ógn.
Það var búið að sanna það og færa
rök fyrir því.
Til að þetta virki, að taka lítil
skref, þá mega skrefin hins vegar
ekki vera of löng og þarf að sníða
þau eftir getu hvers og eins. Það
sem gerðist í kjölfarið var að
barnið okkar yfirfærði þennan
persónulega sigur yfir í aðrar að-
stæður og fór að þora að gera
hluti sem það þorði ekki áður.
Þennan „sigur“ barnsins not-
um við óspart þegar upp koma
kvíðaeinkenni. Þá segjum við:
„Manstu þegar þú sigraðist á kvíð-
anum gagnvart skólanum og varst
farin að fara út sjálf og jafnvel
leika við skólafélaga eftir skóla?
Heldurðu þá ekki að þú getir alveg
prófað að gera þetta?“ (Fara í ferð-
ir með skóla, gista annars staðar
o.s.frv.). Barnið okkar var ekkert
sátt við okkur á þessum tíma. Því
fer fjarri! Við vorum mjög vondir
foreldrar og okkur var greinilega
alveg sama þótt barnið væri með
magaverk (kvíðaeinkenni) og liði
svona skelfilega illa. Okkur hefur
hins vegar verið fyrirgefið og í dag
ræðum við kvíðann á hversdags-
legum nótum og finnum lausnir
þegar hann lætur á sér kræla.
Þetta getum við foreldrar
nefnilega gert, við getum ýtt án
þess að hrinda. Við getum hvatt
börnin okkar til að takast á við
erfiða hluti með því að stíga eitt
skref í einu. Skrefin þurfa stund-
um að vera mörg þar til takmarki
er náð en það er bara allt í lagi.
Við höfum alveg nægan tíma sem
uppalendur.
Við getum tekið dæmi um
barn sem langar að gista hjá vini
en þorir það ekki vegna þess að
það er hrætt við að vakna og fá
mikla heimþrá (af því að það
gerðist einu sinni og tilhugsun-
in ein veldur kvíðaviðbrögðum).
Þarna gætu foreldrar (og foreldr-
ar vinar) hjálpað barninu að taka
lítil skref og setja upp plan:
1. Barnið dvelur hjá vini fram á
kvöld (og finnur að það er í lagi).
2. Barnið dvelur hjá vini fram
á kvöld og klæðir sig í náttföt/
burstar tennur (og finnur að það
er í lagi).
3. Barnið dvelur hjá vini fram
á kvöld og klæðir sig í náttföt/
burstar tennur og dvelur lengur í
þetta sinn.
4. Barnið prófar að gista og veit
að það getur talað við foreldra
vinarins ef það vaknar upp með
heimþrá. Það veit líka að það get-
ur hringt heim og talað við for-
eldra sína. Þarna veit barnið af
bjargráðum sem það getur gripið
til ef því líður illa.
5. Þarna er mjög líklegt að
barnið geti gist án þess að
verða kvíðið því það hefur lært
að óttinn hafði ekki raunveru-
lega slæmar afleiðingar. Óttinn
var bara hugsun en ekki alvara.
Barnið beitti rökum: Það sem var
ekki vont er ekki hættulegt og
þess vegna get ég get gert þetta
aftur.
Á meðan 5 „skref“ duga mörg-
um börnum þá gætu önnur þurft
helmingi fleiri skref. Allt eftir því
hversu alvarlegur kvíðinn er.
Við foreldrar þurfum alla
daga að vera meðvitaðir um það
hversu miklar fyrirmyndir við
erum í einu og öllu. Ef við sjálf
erum kvíðin eða hrædd við eitt-
hvað (kóngulær, að hitta ókunn-
uga, tala fyrir framan aðra) þá er
afar líklegt að börnin okkar verði
það líka. Ef við sjálf forðumst hluti
eða gefumst auðveldlega upp
án þess að prófa, þá læra börnin
okkur auðvitað að gera hið sama.
Þannig að, ýtum aðeins á börnin
okkar með að takast á við það
sem er erfitt og óþægilegt og ger-
um það sjálf. Gamla góða hugtak-
ið „Það læra börn sem þau búa
við“ á ennþá við í dag og er gott
veganesti fyrir okkur öll. n
„Við
foreldrar
þurfum alla
daga að vera
meðvitaðir um
það hversu miklar
fyrirmyndir við
erum í einu og öllu