Dagblaðið Vísir - DV - 23.03.2018, Blaðsíða 56

56 23. mars 2018
Menning „Hér sitja þrjár manneskjur og á ca þrem mínútum reyna þær að setja norðurlandamet í að ryðja út úr sér einhverri „greiningu“ eða skoðun á listaverki sem tók þrjú ár að fjármagna og búa til.“ Leikstjórinn Vignir Rafn Valþórsson kvartaði á Facebook yfir því sem honum fannst vera snubbótt umfjöllun Menningarinnar í Kastljósinu á RÚV um verkið Hans Blær eftir Eirík Örn Norðdahl, sem
sett er upp í Tjarnarbíói af leikhópnum Óskabörn Ógæfunnar.
Í
gegnum aldirnar er varla hægt
að segja að nokkur Íslendingur
hafi haft sérstök áhrif á, eða eigi
hlutdeild í, sögu vestrænnar
heimspeki. Heimspekihefðin hef­
ur að langmestu leyti þróast og
dafnað á meginlandinu úr seil­
ingarfjarlægð frá íslenskum áhrif­
um, og tengsl Íslendinga við helstu
hugsuði heimspekinnar verið
lítil sem engin. Guðfræðingur­
inn Magnús Eiríksson er líklega
einn af örfáum menntamönnum
frá eyjunni sem getur talist hafa
átt í fræðilegum skoðanaskiptum
við einhvern af risum vestrænnar
heimspeki, en hann var samtíma­
maður, samnemandi og gagn­
rýnandi danska guðfræðings­
ins og tilvistarspekingsins Sørens
Kierkegaard.
Vegna óvenjulegra og frum­
legra trúarskoðana sinna var
Magnús jaðarsettur og hunsað­
ur í lifanda lífi og lengi vel minnst
sem nokkuð harmrænnar fígúru.
Á undanförnum árum hefur
áhugi á framsæknum kenning­
um Magnúsar og tengslum hans
við Kierkegaard hins vegar aukist
á ný. Nýlega kom út safn ritgerða
um guðfræði Magnúsar á ensku
og á föstudag verður haldið mál­
þing í Háskóla Íslands um þenn­
an gleymda samtíðarmann Sørens
Kierkegaard.
Blaðamaður DV kynnti sér
Magnús Eiríksson og ræddi í þeim
tilgangi við Guðmund Björn Þor­
björnsson, doktorsnema í heim­
speki og einn fyrirlesara á mál­
þinginu.
Gegn meginstraumnum
Magnús Eiríksson fæddist árið
1806, bóndasonur frá Skinnalóni
á Melrakkasléttu, elstur fimm syst­
kina. Hann stundaði nám við Lat­
ínuskólann á Bessastöðum og
starfaði um nokkurra ára skeið
sem skrifari stiftamtmanns áður
en hann hélt til Kaupmannahafn­
ar árið 1831 til að nema guðfræði,
með stuðningi fyrrverandi vinnu­
veitanda síns. Hann stóð sig vel í
skóla og eftir að hann útskrifaðist
árið 1837 varð hann vinsæll einka­
kennari, annálaður fyrir mikla
þekkingu á bæði Nýja og Gamla
testamentinu og færni í ritskýring­
um.
Magnús var í hringiðunni á því
sem hefur verið kallað „danska
gullöldin,“ en svo hefur fyrri hluti
19. aldarinnar oft verið nefndur
vegna hinnar miklu grósku sem
var í menningar­ og menntasam­
félagi Danmerkur á tímabilinu.
Eins og annar nýútskrifaður guð­
fræðingur frá Háskólanum í Kaup­
mannahöfn, Søren Kierkegaard,
var hann reyndar gagnrýninn á þá
hugmyndastrauma sem voru ríkj­
andi í danskri menningarumræðu
undir lok fjórða áratugarins, en þá
voru áhrif þýska heimspekingsins
G.W.F. Hegel orðin alltumlykjandi.
„Guðfræðin í Kaupmannahöfn
á þessum tíma var undir mikl­
um áhrifum frá Hegel og var köll­
uð spekúlatíf guðfræði. Þetta var
mjög kerfisbundin hugsun og
fólst í því að reyna að setja allan
veruleikann – og þar með talinn
Guð – í ákveðið kenningakerfi,“
segir Guðmundur Björn um hug­
myndalega landslagið í Kaup­
mannahöfn á þessum tíma.
„Ráðandi fígúrur í dönsku
menntalífi aðhylltust þessa hugs­
un, í guðfræðinni voru það Hans
Lassen Martensen, og Mynster
biskup og í bókmenntaranninum
voru menn eins Johan Ludvig Hei­
berg undir miklum áhrifum frá
Hegel.“
Bæði Magnúsi og Kierkegaard
fannst ómögulegt að troða
Guði og trúnni í díalektískt kerfi
Hegel, en þó af ólíkum ástæðum.
Trúarheimspeki Magnúsar gekk út
að trúna væri hægt að nálgast með
skynsemi og hún þyrfti aldrei að
stangast á við reynsluheim okkar,
en í huga Kierkegaard var spurn­
ingin um Guð og sannleikann ekki
einhver heilaleikfimi heldur fór
hún að hans mati fram á sviði til­
vistarinnar sjálfrar.
Yfirgefinn, fátækur, kærður
Magnús Eiríksson var frjálslynd­
ur og aðhylltist frelsi í trúarlegri
hugsun. Í deilum sem hófust á
fimmta áratugnum um barna­
skírn í Danmörku tók hann til
að mynda afstöðu á móti harka­
legum refsiaðgerðum gegn þeim
sem ekki vildu láta skíra börn sín.
Ekki nóg með að honum fannst
ómögulegt að kirkjan neyddi fólk
til að stunda trúna á tiltekinn
hátt heldur komst hann að því að
þessi tiltekni háttur átti við engin
biblíu leg rök að styðjast – postul­
arnir höfðu hvorki stundað barna­
skírn eða boðað hana.
Í þessum deilum fór hann
fljótt að beina ritum sínum að
Hans Lassen Martensen, sem var
þá orðinn vinsæll og áhrifamik­
ill prófessor við guðfræðideildina
og hafði tekið þátt í að réttlæta að­
gerðir yfirvalda gegn baptistun­
um svokölluðu. Næstu árin gerði
Magnús lítið annað en að gagn­
rýna guðfræði (og persónu) Mar­
tensen, með æ heiftúðlegri skrif­
um, en viðfangið hunsaði skrif
hans nær algjörlega – Magnúsi til
mikillar gremju.
Þessi skrif bökuðu Magnúsi
miklar óvinsældir og urðu meðal
annars til þess að nemendur
hættu að sækja í kennslu hjá hon­
um. Þar með missti hann stóran
hluta tekna sinna og sökk smám
saman í skuldafen okurlánara.
Gagnrýnin fór einnig að beinast
að biskupi og kóngi og var Magn­
ús loks kærður fyrir orð sín. Mál­
ið var reyndar látið niður falla eft­
ir að Kristján 8. konungur lést og
sonur hans, hinn frjálslyndi Frið­
rik 7., tók við.
„Þeir eiga það sameiginlegt
Magnús og Kierkegaard að þeir
voru mjög jaðarsettir af dönsku
menningarelítunni á þessum
tíma – enda ráðast þeir báðir gegn
ríkjandi öflum, bæði gegn hinni
hegelísku nálgun á guðfræði og
Á spássíu heimspekisögunnar
Kristján Guðjónsson
kristjan@dv.is
n Guðfræðingurinn Magnús Eiríksson tókst á við samnemanda sinn, Søren Kierkegaard n Framsækinn hugsuður sem var hunsaður og jaðarsettur
„Þeir eiga það sam­
eiginlegt Magnús
og Kierkegaard að þeir
voru mjög jaðarsettir
af dönsku menningar­
elítunni.
Guðmundur Björn Þorbjörnsson
Doktorsnemi í heimspeki.
Gullöld mennta og menningar í Danmörku
Herbergi lærdómsmanns í Kaupmannahöfn á svipuðum
tíma og Magnús Eiríksson stundaði guðfræðinám í
borginni. Málverk frá 1829 eftir Wilhelm Bendz.