Dagblaðið Vísir - DV - 13.04.2018, Blaðsíða 28

28 FÓLK - VIÐTAL 13. apríl 2018
að kenna þarna? Í þessum kennarahópi eru
margir sem ég veit ekki til að hafi sýnt fram
á neina sérstaka færni sem skapandi leik-
húsfólk. Það vill verða svo að í stofnanir af
þessu tagi safnist undirmálsfólk sem hefur
ekki plumað sig. Það hefur dottið út eða ekki
komist áfram í bransanum sjálft en kemst
svo í fastar stöður og situr pikkfast í þeim
árum og jafnvel áratugum saman. Svo eru
nemendurnir nánast ótalandi þegar þeir út-
skrifast. Þeir kunna ekki að beita röddinni
og standa vanmáttugir gagnvart stórum
rýmum Þjóðleikhússins og Borgarleik-
hússins. Og þá skortir líka tilfinnanlega bók-
menntalega þekkingu og skilning á texta.“
Er þetta nýtilkomið vandamál?
„Ég myndi segja að þetta hafi farið versn-
andi síðustu tuttugu árin. Það voru stjórn-
endaskipti þarna í kringum 2000 og eftir það
hefur þetta farið hríðversnandi.“
Þessi hnignun leiklistarnámsins skilar
sér út í leikhúsin að mati Jóns. Enn séu þó
starfandi leikarar sem valdi hlutverkum sín-
um vel.
„Við eigum vissulega góða leikara en ný-
liðunin er ekki að takast sem skyldi. Við höf-
um hins vegar aldrei átt framúrskarandi
leikstjóra. Upp úr 1970 fóru að koma fram
sérhæfðir leikstjórar en áður höfðu leikarar
skipst á að setjast í leikstjórastólinn. Þetta var
að vissu leyti góð þróun en engu að síður hafa
okkar leikstjórar verið yfirleitt veikari og mis-
tækari en þeir skárri í nágrannalöndunum.“
Viðbrögð Clausen-systra dæmigerð
Jón hefur lengi bent á vankanta menn-
ingarumfjöllunar Ríkisútvarpsins. En efl-
ing menningar og íslenskrar tungu er ein af
frumskyldum þeirrar stofnunar. Hann seg-
ir að tíminn sem ætlaður sé undir leikhús-
gagnrýni í lok Kastljóssins sé allt of stuttur
og ekkert alvöru samtal komist á flug.
„Leikhúsfólk vill að gagnrýnandinn
fái meiri tíma til að rökstyðja mál sitt og á
hverju hann byggi mat sitt, jákvætt eða nei-
kvætt. Stjórnendur Ríkisútvarpsins virðast
líta á þetta sem einhverja neytendaþjón-
ustu þar sem áhorfendur fá hraðsoðið mat
á því hvort sýningar veki áhuga gagnrýn-
andans eða ekki og svo stjörnugjöf. Þarna
eru heilu málstofurnar um fótbolta þar sem
menn sitja kannski í klukkutíma og greina
leiki sundur og saman af mikilli djúpvisku.
Af hverju geta menn ekki greint leiksýn-
ingar, kvikmyndir og bækur á sama hátt? Ég
hef aldrei fengið neitt svar við því.“
Hvernig standa leikhúsgagnrýnendur sig
almennt?
„Þetta er eflaust ágætisfólk sem vill vel,
en mér finnst skrif þeirra einkennast of mik-
ið af dekri við ákveðnar tegundir leiklistar.
Sumir eru mjög uppteknir, og, er hræddur
um, jafnvel dálítið snobbaðir, fyrir því sem
kallast framúrstefnuleikhús sem mér skilst
að sé allt sem fer út fyrir hinn hefðbundna
raunsæisramma. Þeir dásama það í bak og
fyrir en gagnrýna ekki. Ég hef gaman af til-
raunaleikhúsi ef ég finn að það er eitthvert
vit í því. En því miður finnst mér það sem
er borið fram undir þessum merkjum hér á
landi mestallt vera undanrenna af gamal-
dags framúrstefnu sem maður var að sjá úti
í Evrópu, ekki síst í Þýskalandi, á árunum í
kringum 1970.“
Talið berst nú að því sem hefur verið
kallað óðaverðbólga í stjörnugjöf, það er að
gagnrýnendur hlaði verkin lofi frekar en að
gagnrýna þau. Jón telur þetta sérstaklega
áberandi í heimi bókmenntanna í jólabóka-
flóðinu.
„Þetta er ekkert annað en þjónkun við
útgefendur og partur þeirra sölumennsku.
Þetta er ekki þjónusta við lesendur, hvað þá
höfunda.“
Þessi þrýstingur kemur einnig innan
úr listaheiminum sjálfum og nýverið hafa
raddir þaðan verið háværar um að fjölmiðl-
ar fjalli ekki nægilega mikið og nægilega já-
kvætt um listsköpun. Jón telur hið síðar-
nefnda mikinn misskilning.
„Því miður er tilhneiging í nútímanum
til að hampa öllu sem fólk er að gera. Krútt-
kynslóðin er ansi illa farin af slæmu upp-
eldi og hana skortir of oft auðmýkt gagnvart
skoðunum þeirra sem búa yfir raunveru-
legri þekkingu og þjálfaðri dómgreind. Ný-
legt dæmi er í umræðu um framlag okkar til
Eurovision-söngvakeppninnar.“
Um er að ræða þátt Felix Bergssonar, Alla
leið, þar sem söngkonan Helga Möller gaf ís-
lenska laginu Our Choice ekki háa einkunn.
Sagði hún lagið leiðinlegt, óeftirminnilegt
og ætti nánast enga möguleika á að kom-
ast áfram. Þórunn Clausen, höfundur lags-
ins, og systir hennar, Ragnheiður Elín þula,
brugðust harkalega við „dómhörkunni og
neikvæðninni.“ Það væri einkennilegt að
einhver setti sig í dómarasæti gagnvart list-
sköpun fólks og vinnu. Jón Viðar segir:
„Það er barnaskapur og heimska að láta
svona og sýnir mikinn hroka. Auðvitað má
fólk bara þakka fyrir að einhver taki verkið
nógu alvarlega til að hafa skoðun á því. Þessi
umræða sem skapaðist þarna er dæmigerð
fyrir þann tíðaranda sem er ríkjandi núna.
Öllu er hrósað og hampað, sama hversu lé-
legt það er og fjölmiðlarnir taka þátt í þessum
dansi, til dæmis með vali á gagnrýnendum,
því þeir kæra sig ekki um ófriðinn sem fylgir
því þegar listamenn taka gagnrýni illa.“
Í þrígang sviptur frumsýningarmiðum
Jón Viðar er þekktur fyrir að liggja ekki á
skoðunum sínum í leikhúsgagnrýni og
hann hefur komið við kaunin á mörgum á
fjörtíu ára ferli. Gagnrýni hans í Dagsljósi
á Don Juan, jólaleikriti Þjóðleikhússins
árið 1996, vakti mikið umtal. Jón sagðist
ekki sáttur við túlkun leikstjórans litháíska,
Rimas Tuminas, á verki Moliere. Sýningin
hefði verið allt of löng, leiðinleg, tónlistin
væri hávaði og aðalleikarinn Jóhann Sig-
urðarson „henglaðist um á sviðinu eins og
dópisti.“
Hvernig tekur leikhúsfólk þinni gagnrýni?
„Það er allur gangur á því. En ég hef verið
svo lánsamur að alveg frá upphafi hefur
verið hlustað á mína gagnrýni. Ég er nú
ekki að segja að ég hafi haft óskaplega mikil
áhrif á þróun leikhússins en áhorfendur,
áhugafólk um leikhús og leikhúsfólk fylgist
með umfjöllun minni og hefur brugðist
við henni. Það er ekki alltaf sammála mér,
mikil ósköp, en þekkir mín viðhorf. Ég hef
séð fólk í athugasemdakerfum segja að ef
Jóni þyki sýningin vond þá þyki því hún góð.
Það er gott því þá er fólk að skoða leikhúsið
með gagnrýnum huga og hefur sinn smekk.
Gagnrýnandinn hefur sinn smekk og hefur
leyfi til að vera huglægur í mati sínu. Fólk
veit að ég er ekki að þjónusta neinar stefn-
ur eða klíku. Ég tek afstöðu á mínum eigin
forsendum.“
Hefur gagnrýnin haft áhrif á persónuleg
vinasambönd þín við leikhúsfólk?
„Ég hef aldrei misst vinskap við fólk út af
krítík. En þó að það komi snúður á fólk og
það hætti að tala við mig tímabundið eft-
ir neikvæða gagnrýni þá er það gleymt eftir
nokkurn tíma. Og alltaf eftir jákvæða gagn-
rýni. Sumir eru langræknari en aðrir en ég
get ekki verið að hafa áhyggjur af viðbrögð-
um annarra. Mín skylda er gagnvart lesend-
um og áhorfendum. Ég get verið beittur og
orðað hlutina þannig að þeim sem gagn-
rýnin beinist að getur sárnað en það verð-
ur bara að hafa það. Gagnrýni er partur af
listsköpuninni og sá listamaður sem beitir
sjálfan sig ekki gagnrýni er dauðadæmdur.
Bestu listamennirnir eru þeir sem meðtaka
gagnrýni og beita henni á sjálfa sig á meðan
meðalmennin baða sig í ljóma sjálfsdýrk-
unarinnar.“
Jón segir þó að beinskeytt gagnrýni hans
hafi bitnað á honum í starfi að því leyti að
leikhússtjórar hafi klagað í ritstjóra. Á þetta
reyndi til dæmis eftir harðorðan dóm um
uppfærslu Þjóðleikhússins á Óþelló eftir
Shakespeare um jólin 2016. Jón skrifaði þá
gagnrýni í Fréttatímann undir yfirskriftinni
„Úrkynjað pakk í plasti“ með vísun í sér-
staka búninga og leikmynd. Jón segist þó
ávallt hafa verið þeirrar blessunar aðnjót-
andi að ritstjórar hans hafi staðið með hon-
um og Gunnar Smári Egilsson í þessu tilviki
var þar engin undantekning.
„Ég hef stundum fengið slíkar gusur yfir
mig að ég hef hugsað um hvort það sé þess
virði að standa í þessu. En mesta og dýr-
mætasta stuðninginn hef ég ávallt fengið
innan úr leikhúsinu sjálfu. Ég veit að gáf-
aðasta fólkið, það fólk sem raunverulega
skiptir máli, skilur nauðsyn gagnrýni og
hefur í reynd staðið með mér þegar lætin
hafa orðið mest. Leikhússtjórarnir eru hins
vegar í viðkvæmustu stöðunni og það hefur
gerst að minnsta kosti í þrígang að þeir hafa
blessaðir reynt að leggja stein í götu mína og
fjölmiðilsins með því að taka af mér frum-
sýningarmiða. En nú er það allt gleymt og
samskipti okkar í dag, þau litlu sem þau eru,
hin þægilegustu.“
Kristur er sannleikurinn,
endanlegur og algildur
Á sínum yngri árum, þegar Jón skrifaði fyrir
Þjóðviljann, aðhylltist hann sósíalisma
„Ég hef sjálfsagt
verið nokkuð
krefjandi og var
kannski svolítill einfari
en ég var skapandi
barn, orti ljóð og
skrifaði sögur.