Dagblaðið Vísir - DV - 13.04.2018, Blaðsíða 57

MENNING 5713. apríl 2018
Metsölulisti Eymundsson
Vikuna 4. til 10. apríl
1 Dagar höfnunar - Elena Ferrante
2 Í nafni sannleikans - Viveca Sten
3 Ég er að spá í að slútta þessu - Iain Reid
4 Um harðstjórn - Timothy Snyder
5 Mið-Austurlönd - Magnús Þorkell
6 Lukkuriddarinn - Jan-Erik Fjell
7 Þorsti - Jo Nesbø
8 Stóra bókin um Hvolpasveitina -
Mary Tillworth
9 Konan sem át fíl og grenntist
(samt) - Margrét Guðmundsdóttir
10 Þitt annað líf - Raphaëlle Giordano
1 Nice for what - Drake
2 God's plan - Drake
3 Aldrei heim - Aron Can
4 Call out my name - The Weeknd
5 Læra - Klaka Boys
6 Dúfan mín - Logi Pedro og Birnir
7 Psycho - Post Malone og Ty Dolla $ign
8 SAD! - XXXTentacion
9 Lágmúlinn - Emmsjé Gauti og Birnir
10 Look alive - Blackboy JB og Drake
Vinsælast á Spotify
Mest spilað 11. apríl
Vinsælast í bíó
Helgina 6. til 8. apríl
1 Víti i Vestmannaeyjum
2 A Quiet Place
3 Ready Player One
4 Blockers
5 Peter Rabbit
6 Tomb Raider
7 Pacific Rim: Uprising
8 Lói - Þú flýgur aldrei einn
9 Hostiles
10 The death of Stalin
Mobutu endurnefndi landið
til dæmis Zaïre, sem honum
fannst virka afrískara en Kongó.
Þetta reyndist hins vegar vera
portúgölsk misþýðing af afrísku
orði sem táknaði á. Hann festi
það einnig í lög að menn skyldu
klæðast svokölluðum abacost-
fötum. Fötin voru þó á engan
hátt kongósk, heldur eins konar
afrísk útgáfa af Maó-jökkunum
sem kínverjar klæddust um svip-
að leyti – og þó að nafn fatnaðar-
ins gæti hljómað afrískt var það í
raun bara stytting á frönsku upp-
hrópuninni „niður með jakkaföt-
in“ – à bas le costume!
Það var í þessu andrúmslofti
sem jakkafataklæðnaður varð
að nokkurs konar menningar-
legri andspyrnu gegn einræðis-
herranum, sem lifði konunglegu
sældarlífi á meðan ríkið molnaði
að innan, efnahagurinn hrundi og
íbúar landsins sultu heilu og hálfu
hungri.
Hátíska sem andspyrna
Á tíma Mobutu var hart tek-
ið á allri opinberri gagnrýni
og andstöðu við stjórn hans.
Íbúar í hinni ört vaxandi höf-
uðborg, Kinshasa, beittu því
kaldhæðni og tvíræðni til
að mótmæla spillingunni
og hörmulegu efnahags-
ástandi. Þeir tjáðu and-
stöðu sína meðal annars
með súrrealískum teikni-
myndasögum en ekki síð-
ur með klæðnaði. Þar sem
afró-maóísku andjakka-
fötin abacost voru lög-
festur búningur þjóðar-
innar var það hápólitískur
gjörningur að klæðast
vestrænum jakkafötum,
með skyrtu og bindi eða
öðru hálstaui.
Undir lok áttunda ára-
tugarins fóru æ fleiri ungir
menn í verkamannahverf-
um höfuðborgarinnar að
ganga í gríðarlega æpandi,
litríkum og skræpóttum
klæðskerasniðnum jakka-
fötum. Í gegnum ættingja
eða vini í Evrópu urðu þeir
sér úti um dýrustu merkja-
vörurnar frá fínustu versl-
unargötum Evrópu – eða
þessu héldu þeir að minnsta
kosti fram og reyndu að
sanna með því að hafa merki
og verðmiða sem sýnilegasta á
fötunum.
Hreyfingin fékk nafnið La Sape
sem í stórborgarslangri Kinshasa
þýðir „klæðnaður“, en því var
einnig haldið fram að orðið væri
skammstöfun á heiti hins and-
lega samfélags sem þessir eit-
ursvölu einstaklingar tilheyrðu:
„Félag tískumótandi og smekk-
legra einstaklinga“ eða Société
des Ambianceurs et des Personn-
es Élégantes.
Tónlistarmaðurinn Papa
Wemba varð fljótt að andliti og
hugmyndafræðingi hreyfingar-
innar, en hann var ein stærsta
stjarnan í kóngóskri tónlist á
þessum tíma. Áður en hann hóf
sólóferill sinn hafði hann sungið
með hljómsveitunum Zaika
Langa Langa og Viva La Musica
sem léku hraða, dansvæna útgáfu
af hinni hefðbundnu kongósku
rúmbu. Þrátt fyrir að vera titlað-
ur páfi þessarar óhefðbundnu
andspyrnuhreyfingar – Le pape
de la Sape – sagðist Wemba alls
ekki andsnúin hreinmenningar-
stefnu Motubu. Til að verja hin
vestrænu áhrif í klæðaburði
svaraði hann á svo eftirminni-
legan hátt, sem hefur orðið að
hálfgerðu mottói Sapeur-anna:
„Hvíta fólkið fann kannski upp
þennan klæðnað, en við gerðum
hann að listgrein.“
Belgíski blaðamaðurinn David
van Reybrouck lýsir hreyfingunni
í epískri bók sinni, Kongó – saga
þjóðar: „Það gæti virkað fáránlegt
í fyrstu að sjá mann í Kinshasa í
miðri kreppu með æpandi sól-
gleraugu, í Jean-Paul Gaultier-
skyrtu og loðjakka, en efnishyggja
Sapeur-anna var ein gerð félags-
legrar gagnrýni, svipað og pönk-
ið var í Evrópu. Hún tjáði djúpa
óánægju með ömurðina og kúg-
unina sem fólk upplifði, og gaf
því færi á að láta sig dreyma um
áhyggjulaust Zaïre. Efnishyggja
er eitt algengasta og útbreiddasta
einkenni fátæktar. La Sape sner-
ist um velgengni, um sýnileika,
um að vera inni í myndinni og
gera það gott,“ útskýrir Reybrook
og bætir síðar við: „yfirgengileg
eyðslusemin var tákn um ein-
hvers konar von.“
Meira en bara klæðnaður
Eins og yfirleitt  gerist með slík-
ar ungmennahreyfingar hefur La
Sape að mestu leyti glatað póli-
tískum slagkrafti sínum í gegnum
tíðina – Mobutu er löngu farinn
frá völdum – og höfðar ekki lengur
til ungs fólks í sama mæli og áður.
Hún er hins vegar langt frá því að
vera dauð úr öllum æðum. Í tví-
buraborgunum Brazzaville (höf-
uðborg Vestur-Kongó, sem áður
hét Franska-Kongó) og Kinshasa
(höfuðborg Austur-Kongó –
áður Belgíska-Kongó) sem liggja
í nokkurra mínútna siglingar-
fjarlægð hvor sínum megin við
Kongófljótið hefur hálfgerð Sape-
ur-jaðarmenning þróast. Stíllinn
hefur staðlast í litríkum, spjátr-
ungslegum retró-stíl sem vinnur
út frá evrópskri hátísku samtím-
ans. Það eru ekki bara jakkafötin
sem skipta máli heldur einnig fín-
pússaðir skórnir – helst úr slöngu
eða krókódílaskinni – og rándýr-
ir og áberandi aukahlutir, sólgler-
augu, hattar, pípur, úr og skart.
Margir þeirra sem tileinka sér
enn La Sape koma úr neðstu stig-
um kongósk samfélags, ef þeir
eru ekki atvinnulausir eru þeir
iðnaðarmenn, leigubílstjórar eða
smásölumenn sem búa í fábreyti-
legu húsnæði, oft án rennandi
vatns og rafmagns. Í stað þess að
fjárfesta í bíl eða stærra heim-
ili eyða þeir öllu sínu fé í klæðn-
að, safna í mörg ár fyrir nýjum
flíkum – oft við dræmar undir-
tektir eiginkvenna og barna. Af
illri nauðsyn er það þó oft notað-
ur klæðnaður sem gengur kaup-
um og sölum eða er lánaður milli
spjátrunganna.
„Sköpunargleðin er sérstak-
lega mikilvæg,“ útskýrði spænski
ljósmyndarinn  Hector Medi-
avilla í viðtali við NPR árið 2013,
en hann byrjaði að mynda þenn-
an jaðarkima í Brazzaville í upp-
hafi aldarinnar. „Þetta snýst ekki
bara um að eyða miklum pening-
um í fötin heldur einnig hvað þau
segja, hvernig þau hreyfast. Þetta
er leið til að vekja athygli á sjálf-
um sér og vera einhver í samfé-
lagi sem veitir fólki fá tækifæri.
Þetta snýst um að vera
sjálfsöruggur þrátt fyrir
aðstæðurnar.“
Á sunnudögum eftir
messu hittast hópar slíkra
manna – skýrt skilgreind
gengi með sín eigin nöfn
og hefðir – og sýna sig og
sjá aðra, dansa og met-
ast góðlátlega um hver
þeirra sé smekklegastur,
hver eigi dýrustu skóna
og svo framvegis. La Sape
snýst ekki bara um klæðn-
að heldur einnig um hátta-
lag og hegðun – þetta eru
afslappaðir og eitursval-
ir herramenn sem reyna
að tala fágaðri frönsku en
gengur og gerist í kringum
þá. Þeir velja sér ný herra-
mannanöfn sem vísa oft
í þekkt vörumerki eða menn-
ingu evrópsku heimsveldanna á
19. öld. Margir eru orðnir þekkt-
ar fígúrur í hverfum sínum eða
borg og þegar þeir eru uppstríl-
aðir hrópa gangandi vegfarend-
ur á eftir þeim hvar sem þeir fara.
Sape verður heimsfrægt
Þó að hreyfingin megi muna fífil
sinn fegri, sé orðin nokkuð skýrt
skilgreind jaðarmenning í Kongó
frekar en almennt hreyfiafl, hafa
vestrænir tískuspekúl antar veitt
La Sape síaukna athygli á undan-
förnum árum. Þessi menn-
ingarkimi sýnir enda óvænta
og óhefðbundna, skapandi og
skemmtilega hlið á þessu stríðs-
hrjáða svæði, sem ratar yfirleitt í
fréttir vegna ófriðar og fátæktar.
Með þessu hefur tískan borist
víða um heim, hefur haft áhrif
á tískuvitund í Afríku og meðal
afrískra samfélaga í Evrópu. Líf-
leg Sapeur-samfélög eru þannig
starfrækt í gömlu kongósku ný-
lenduhöfuðborgunum París og
Brussel.
Um þessar mundir fjalla tísku-
tímarit og dagblöð nokkuð reglu-
lega um fyrirbærið, og hönnuðir
jafnt sem tónlistarmenn á Vestur-
löndum sækja í það innblástur, til
að mynda franski rapparinn Maître
Gim. Þá vakti það sérstaka athygli
þegar bandaríska tónlistarkon-
an Solange Knowles notaðist við
La Sape  í tónlistarmyndbandi við
lag sitt Losing You árið 2012. Þá má
nefna hvernig bjórframleiðandinn
Guinness notaði fyrirbærið í aug-
lýsingu sem sýnd var á Super Bowl
2014 – boðskapurinn var að maður
gæti ekki alltaf ákveðið hvað hann
gerði í lífinu en gæti alltaf ráðið því
hver hann væri.
Áhuginn frá Vesturlöndum
er reyndar orðinn svo mikill að
blaðamaður Wall Street Journal
sem heimsótti Brazzaville og
Kinshasa til að fjalla um fyrirbær-
ið árið 2011 sagðist hann hafa haft
grun um að verið væri að plata af
honum pening með því setja upp
hálfgerða sýningu á því sem talið
var að vestræni blaðamaðurinn
vildi sjá. Hann var ekki viss um að
það sem hann sæi væri alvara.
Það er hins vegar ljóst að
áhuginn á La Sape hefur haft í för
með sér aukinn áhuga á afrískri
tísku. Í Kongó hefur verið reynt
að nýta þessa öldu meðal annars
með því að stofna til árlegr-
ar tískuviku í Kongó. En frá 2011
hafa hönnuður frá landinu sýnt
nýjustu hönnun sína í Kinshasa
og Brazzaville. n
„Efnishyggja
Sapeur-
anna var ein gerð
félagslegrar gagnrýni,
svipað og pönkið var í
Evrópu.
„Þetta er leið til
að vekja athygli
á sjálfum sér og vera
einhver í samfélagi sem
veitir fólki fá tækifæri.