Morgunblaðið - 03.01.2018, Qupperneq 62

62 FRÁSÖGN
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 3. JANÚAR 2018
Í ár, 2018, eru liðin
100 ár síðan fyrsta
dráttarvélin kom til
landsins. Vélin, sem
var af gerðinni Avery,
kom frá Ameríku með
gamla Gullfossi hinn
12. ágúst 1918. Kaup-
endur vélarinnar voru
tveir áhugamenn um
íslenskan landbúnað,
þeir Þórður Ásmunds-
son útgerðarmaður og
Bjarni Ólafsson skipstjóri, báðir frá
Akranesi. Dráttarvélina pantaði
Stefán B. Jónsson kaupmaður og
fékk hún fljótlega nafnið Akranes-
traktorinn. Þeir Þórður og Bjarni
höfðu nokkru fyrr, árið 1915, keypt
jörðina Elínarhöfða á Akranesi.
Réðust þeir frændur þegar í miklar
umbætur á þessari jörð. Var rækt-
un sú sem þeir færðust í fang miklu
stórfelldari en dæmi voru um á
þessum slóðum og þótt lengra væri
leitað. Nytjuðu þeir jörð þessa í
mörg ár og ráku sameignarbúskap
á henni.
Þau voru fleiri brautryðjanda-
störf Þórðar Ásmundssonar sem
mörkuðu heillaspor í atvinnusögu
þjóðarinnar, til viðbótar við þá
atvinnubyltingu sem hófst á Akra-
nesi á næstu árum og áratugum.
Hér verður í mjög stuttu máli gerð
grein fyrir þeim helstu.
Fyrstu vélbátarnir
og Sandgerðisárin
Þórður Ásmundsson kaupir
ásamt ungum félögum sínum, þeim
Magnúsi Magnússyni á Söndum,
Ólafi Guðmundssyni á Sunnuhvoli,
Bjarna Ólafssyni á Litlateigi og
Lofti Loftssyni í Aðalbóli, fyrsta þil-
farsvélbátinn til Akraness árið 1906.
Bátinn nefndu þeir Fram, en hann
mun hafa verið stærsti vélbáturinn
sem þá hafði verið smíðaður hér á
landi, 12,27 smálestir.
Bjarni Ólafsson varð
skipstjóri og Þórður
vélstjóri, en hann hafði
þá nýlega tekið eitt
fyrsta vélstjóraprófið á
Akranesi. Fram var
byggður af Otta Guð-
mundssyni skipasmið
frá Engey.
Árið eftir, 1907, hef-
ur Þórður útgerð og
verslun ásamt Lofti
Loftssyni, æskufélaga
sínum og jafnaldra.
Stofnféð til þessa
verslunarreksturs var 4.000 krónur
og voru þær fengnar að láni hjá
Gísla Daníelssyni í Kárabæ. Fyrstu
árin störfuðu þeir á Akranesi, en
síðar einnig í Sandgerði. Þeir Þórð-
ur og Loftur voru fyrstir Akurnes-
inga til að reka útgerð frá Suð-
urnesjum, fyrst frá Hólmanum
undir Vogastapa árið 1909 en síðan
ráku þeir einnig umfangsmikla út-
gerð og verslun í Sandgerði frá
1913. Útgerðarstöðina í Sandgerði
sem þeir keyptu höfðu fésýslumenn
frá Esbjerg í Danmörku látið reisa
þar og ráku útgerð frá um skeið.
Gekk sú útgerð mjög á tréfótum og
fóru allar fyrirætlanir Esbjerg-
manna í Sandgerði úr reipunum eft-
ir skamman tíma.
Þeir félagarnir byggja tvo fyrstu
vélbátana sem smíðaðir voru á
Akranesi árið 1912. Þetta voru Eld-
ing og Svanur, og voru þeir bátar
fyrstu Akranesbátarnir sem fóru í
viðlegu til Sandgerðis 1913-14. Bát-
arnir voru milli níu og tíu smálestir
að stærð. Þeir voru súðbyrtir að
neðan en kantsettir fyrir ofan sjó-
línu, sem var nýjung í byggingu
báta. Loftur, Þórður og Halldór
Jónsson standa fyrir fyrstu nýsmíði
báts í Danmörku en það var Kjart-
an Ólafsson árið 1916. Á vetrar-
vertíð í Sandgerði árið 1916 voru
Akurnesingarnir Þórður, Loftur og
Haraldur Böðvarsson með ekki
færri en 750 manns í vinnu á sjó og
landi, daglaunafólk og fólk á föstu
kaupi, auk sjómanna á hlut, og er
það til marks um mikil umsvif Ak-
urnesinga í Sandgerði á þessum ár-
um. Auk hins hefðbundna reksturs
á Akranesi tók Þórður þátt í að
reka síldarplan í Ingólfsfirði árin
1919-20, Teigastöðina, og síðar síld-
arplan á Siglufirði.
Fyrsti bíllinn, línuveiðarinn,
vélfrystihúsið og skurðgrafan
Árið 1922 kaupa þeir félagar
Þórður og Bjarni Ólafsson fyrstu
bifreiðina til Akraness. Var það
vörubíll af gerðinni Ford. Var bíll-
inn notaður til að flytja fisk frá
Bjarnabryggju í Lambhúsasundi að
fiskverkunarhúsum þeirra við
Krossvík; einnig flutti hún annan
varning fyrir heimamenn, auk þess
sem bíllinn var notaður við landbún-
aðarstörf eftir því sem hægt var.
Þeir félagar og frændur kaupa
fyrsta línuveiðarann til Akraness
árið 1926, en það var stálskipið
Ólafur Bjarnason. Útgerð þeirra
gekk vel, ekki síst við síldveiðar
norðanlands. Bjarni var þá þegar
orðinn landsfrægur skipstjóri og
aflamaður. Þeir Bjarni og Þórður
hefja rekstur fyrsta vélfrystihússins
á Akranesi árið 1928. Húsið stóð
neðst við Suðurgötu, þar sem
Krosshúsin stóðu á árum áður.
Frystivélarnar voru af gerðinni
ATLAS og innfluttar frá Dan-
mörku.
Á árinu 1942 kaupir Þórður Ás-
mundsson í félagi við Björn Lár-
usson, bónda á Ósi, fyrstu skurð-
gröfuna til Íslands. Grafan var ensk
af gerðinni Priestman-Cub og var
hún fyrst notuð í Garðaflóanum á
Akranesi. Hún var einnig notuð við
að landa fiski úr bátum í Akranes-
höfn og var það í fyrsta skipti sem
þeirri aðferð var beitt við fisk-
löndun hér á landi. Tókst löndun á
fiski með krana vel eins og önnur
þau verk sem gröfunni var ætlað að
vinna.
Landbúnaður, verslun, útgerð
og fiskverkun á Akranesi
Um 1940 færði Þórður mjög út
kvíarnar í búskapnum. Keypti hann
þá aðra jörð nærliggjandi, Innsta-
vog á Akranesi; bætti húsakost og
hafði í hyggju stórfelldar umbætur í
ræktun á henni, og var m.a. hafinn
rekstur á mjólkurbúi þar þegar
hann féll frá árið 1943. Árið 1942 lét
Þórður reisa stærsta og veglegasta
húsið sem byggt hafði verið á Akra-
nesi, verslunar- og skrifstofuhús
Þórðar Ásmundssonar við Vestur-
götu 48. Hús þetta var nýtískulegt
og þar fór fram mjög fjölbreytt
starfsemi. Verslanir voru á jarð-
hæð, m.a. fyrsta kjörbúðin á Akra-
nesi. Á efri hæð voru skrifstofur
fyrirtækja Þórðar, auk ýmissa
skrifstofu- og þjónusturýma sem
leigð voru út.
Þórður var einn af aðalhvata-
Eftir Ásmund
Ólafsson » Brautryðjandastörf
Þórðar Ásmunds-
sonar sem mörkuðu
heillaspor í atvinnusögu
þjóðarinnar, til viðbótar
við þá atvinnubyltingu
sem hófst á Akranesi
með starfsemi hans.
Ásmundur
Ólafsson
Bátarnir Fylkir og Hrefna með fullfermi af síld á Siglufirði um 1940.
Ljósmynd/Ólafur Árnason
Fyrsta frystivélin Þarna er verið að taka í notkun Héðinspressuna svonefndu, fyrstu frystivél af mörgum sem Héð-
inn hf. smíðaði, og þá fyrstu sem smíðuð var á Íslandi og sett upp í frystihúsi Heimaskaga hf. Lengst til vinstri á
myndinni eru framkvæmdastjórar Heimaskaga, þeir Jón Árnason, síðar alþingismaður, og Hans Júlíus Þórðarson,
sem einnig var lengi fréttaritari Morgunblaðsins á Akranesi. Lengst til hægri og aftast er Ólafur Frímann Sigurðs-
son, skrifstofustjóri fyrirtækja Þórðar Ásmundssonar. Einnig má sjá Indriða Björnsson skrifstofumann, Sturlaug H.
Böðvarsson, framkvæmdastjóra H.B. & Co., Svein Guðmundsson, forstjóra Héðins, Guðmund Björnsson kennara,
Jón Pétursson vigtarmann, Viktor Björnsson, vélamann í frystihúsinu, o.fl.
Fyrsta skurðgrafan Hún var flutt hingað til lands árið 1942.
Akranestraktorinn Fyrsta vélknúna landbúnaðartækið kom 12. ágúst 1918.
100 ár frá komu
fyrsta traktorsins
til Íslands