Morgunblaðið - 03.01.2018, Blaðsíða 78

78 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 3. JANÚAR 2018
HURÐIR
Tunguháls 10, 110 Reykjavík, sími 567 3440, vagnar@vagnar.is, vagnar.is
• Stuttur afhendingartími
• Hágæða íslensk
framleiðsla
• Val um fjölda lita í
RAL-litakerfinu
• Vindstyrktar hurðir
Bílskúrs- og iðnaðarhurðir
Iðnaðarhurðir
Iðnaðarhurðir með gönguhurð
Bílskúrshurðir
Hurðir í trékarma
Tvískiptar hurðir
Smíðað eftir máli
Fyrsta flokks þjónusta og ráðgjöf
Hér birtist brot úr sjöunda kafla bók-
arinnar: Mannfólkið kemur til sög-
unnar.
Aðdragandinn að mannkyninu
Hann er orðinn býsna langur. Við
höfum verið í mótun í 4000 milljón ár
ef allt er talið og við vitum ekki hvert
framhaldið verður. Á allri þessari
vegferð hefur eitt og annað verið að
tínast til í okkur. Einhverjar kjarna-
lausar frumur fengu í árdaga í sig
kjarna og þegar hvatberarnir höfðu
bæst í þær ásamt ýmsu öðru voru
frumurnar í okkur tilbúnar. Ein-
hverjar af þessum
frumum fundu
upp kynlífið og
langflestir afkom-
endur þeirra hafa
síðan haldið sig
við kynæxlunina.
Fyrir þúsund
milljón árum tóku
vissar kjarna-
frumur að þreifa
sig áfram með að lifa í sambýli og
mynda nýlendur, svonefnda fjölfrum-
unga, en það veitti þeim vissa yfir-
burði í harðri lífsbaráttu.
Á litningi nr. 3 í frumum banana-
flugna eru stýrigen sem hafa áhrif á
líkamsþroska þeirra. Þessi gen eru
átta talsins og liggja í alveg sérstakri
röð. Fyrsta genið hefur áhrif á þroska
munnsvæðisins, það næsta á fram-
hluta höfuðsins og þannig koll af kolli
að öftustu genunum í röðinni sem
hafa áhrif á þroska aftasta líkams-
hluta flugunnar. Þessi gen, hox-
genin, stjórna öðrum genahópum
sem stýra aftur þroskaferli flug-
unnar. Öll innihalda þau sams konar
„setningarhluta“, sem er myndaður
úr 180 „stöfum“. Setningarhlutinn,
sem er kallaður homeobox, er senni-
lega eins konar rofi sem ræsir eða
lokar öðrum genum.
Komið hefur í ljós að hliðstæð
stýrigen eru í öðrum dýrum. Ekki að-
eins í nánum ættingjum bananaflugn-
anna, heldur einnig fjarskyldum teg-
undum. Hox-genin í músum eru í
fjórum eintökum, og í þeim er sami
180 stafa homeobox-setningarhlutinn
og í bananaflugunum. Hox-gen mús-
anna eru ekki nákvæmlega eins og
Hox-gen flugnanna, og af þeim eru
þrettán gerðir í stað átta. Hox-genin í
mönnum eru nánast óaðgreinanleg
frá Hox-genum músanna. Það eru
ekki aðeins Hox-genin sem eru svip-
uð í öllum dýrum, heldur öll þroska-
gen. Hox-genin sýna að móðir nátt-
úra getur verið mjög íhaldssöm. Hafi
hún dottið niður á góðan búnað notar
hún hann lengi. Þroskagenin eru
sennilega sameiginlegur arfur allra
dýra frá frumstæðum forfeðrum sem
uppi voru fyrir a.m.k. 600 milljón ár-
um. Annað dæmi um góða nýtingu á
vel heppnuðum búnaði er mótorinn
sem knýr sæðisfrumur karldýra, en
hann er af sömu gerð og mótorar sem
knýja hreyfifæri ýmissa einfrum-
unga.
Öll hryggdýr á þurrlendi, en það
eru froskdýr, skriðdýr, fuglar og
spendýr, eru komin af fiskum.
Reyndar hafa sumir af þessum af-
komendum fiskanna, til dæmis hvalir,
„snúið aftur“ til sjávar. Fyrstu
hryggdýrin sem aðlöguðust landlífi
voru froskdýr. Elstu menjar sem vit-
að er um af millistigi fisks og frosk-
dýrs eru 375 milljón ára gamlar stein-
gerðar leifar Tiktaalik roseae sem
minnst var á hér að framan, en dýr
þetta var grunnsævisfiskur sem var
byrjaður að lyfta höfðinu upp fyrir
vatnsborðið. Afturuggar hans voru
hefðbundnir uggar, en inni í fram-
uggunum leyndust framfótabein sem
eru í grundvallaratriðum hliðstæð út-
limabeinum allra síðari tíma ferfæt-
linga, þar á meðal okkar. Öll land-
hryggdýr eru afkomendur Tiktaaliks
en hann baðar sig nú í sviðsljósinu
sem eitt frægasta millistigið í sögu
dýranna. Og því verður ekki á móti
mælt að við erum bara töluvert skyld
fiskum og eigum margt genið sameig-
inlegt með þeim, þótt ytra útlit beri
það ekki beint með sér.
Staða mannfólksins í lífheimi jarð-
ar er ljós. Við erum spendýr og telj-
umst þar til ættbálks sem nefnist
prímatar, en meðlimir hans eru hálf-
apar, apar, mannapar og menn. Ef
við skyggnumst inn í líkama mann-
apanna – og alla leið inn í frumurnar
þá kemur í ljós að við erum skyldust
simpönsum. Beina- og vöðvabygging
eru einnig áþekk, blóðflokkarnir þeir
sömu og munurinn á erfðaefni manna
og þessara mannapa er lítill – svo lítill
að sumum finnst það hálf óhugn-
anlegt. Hver vill vera náinn ættingi
apa? En ef við berum saman útlit,
hreyfingu, samfélagshætti og andlegt
atgervi sjáum við meiri mun á okkur
og mannöpunum en munurinn á
erfðaefni þessara tegunda virðist
gefa tilefni til. Mannfólkið er satt að
segja óvenjulegir prímatar, reyndar
óvenjuleg dýr.
Við erum bernsk tegund
Það er ráðgáta hvernig það kom til
að varnarlitlir forfeður okkar, hálf-
gerðir sléttuapar, fóru að ganga upp-
réttir og blasa þannig við rándýrum
úr margra mílna fjarlægð. Ekki síst
þar sem þeir höfðu ekki möguleika á
að forða sér með nærri eins miklum
hraða tvífættir og ferfættu rándýrin
að elta þá uppi. Uppréttu stöðunni
fylgir líka mikið álag á mjaðmagrind
og hryggjarsúlu sem fær það viðbót-
arhlutverk að virka sem lóðréttur
dempari og mæta auknum þrýstingi á
liðþófa. Þeir sem þjást af slæmsku í
mjóhrygg, og eru víst ófáir, reyna það
á eigin skrokki hvernig tekist hefur
til með þetta hlutverk hryggjarsúl-
unnar. Ofan á allt erum við með veik-
byggt höfuð sem vegur salt ofan á
hryggjarsúlunni og hýsir óvenju stór-
an heila miðað við líkamsþyngd. Mið-
að við alla þessa veikleika má telja
furðulegt að upprétti nútímamaður sé
yfirhöfuð til og hafi ekki orðið rán-
dýrum að bráð og þannig orðið undir í
þróuninni. Einhver sérstök hegðun
eða eiginleiki hefur veitt honum yf-
irburði til að eiga fullt í fangi við
stærri og aflmeiri rándýr. Og gott
betur eins og sjá má á stöðu mann-
kynsins í dag.
Það hefur lengi vakið athygli fólks
sem leggur stund á rannsóknir á prí-
mötum að mannfólkið líkist meira
ungviði mannapa en fullorðnum
mannöpum. Höfuðlag og andlitsfall
simpansaungviðis er svipað og hjá
fullvöxnu fólki, en hið sama gildir
ekki um fullorðinn simpansa. Fóstur
manna og mannapa eru áþekk en
formþroski þeirra fyrrnefndu er að
sumu leyti hægari. Ýmis einkenni á
mannfólkinu þykja benda til þess að
við séum bernsk tegund.
Með því er átt við að breytingar
hafi orðið á þroskaferli forfeðra okkar
með þeim afleiðingum að fullorðnir
einstaklingar líkist bernskustigi fyrri
kynslóða. Meðal þessara einkenna
eru hvelft höfuð, flatt andlit, smá-
gerðir kjálkar og þunn höfuðbein.
Einnig er staða mænugats undir höf-
uðkúpunni svipuð hjá mönnum og
mannapafóstrum en þetta er eitt af
því sem gerir uppréttan gang mögu-
legan. Mænugatið færist smám sam-
an aftar við fullorðinsþroska
mannapa, en það gerist ekki hjá
mönnum. Og mannsheilinn heldur
áfram að stækka hlutfallslega mun
lengur en gerist meðal annarra dýra.
Heili mannapa nær meira en helm-
ingi endanlegrar heilastærðar fyrir
fæðingu en ekki mannsheilinn. Önnur
bernsk einkenni á mannfólkinu eru
lögun ytra eyra og mjaðmagrindar,
gerð handa og fóta, og kviðlæg staða
legganga. Og mennskir karlar eru
einu prímatarnir sem ekki fá bein í
getnaðarliminn þegar þeir fullorðn-
ast. Fullorðið fólk heldur líka
bernsku háttalagi, svo sem leikgleði,
könnunaráráttu og sveigjanlegri
hegðun. Við erum börn í okkur alla
ævi miðað við önnur spendýr.
Ef til vill stafar hlutfallsleg heila-
stækkun hjá mönnum hvorki af að-
lögun að breyttum aðstæðum né
áhaldanotkun. Hún kann að vera eins
konar aukaafurð af þessari „bernsk-
un“, sem hefur haft í för með sér
aukna aðlögunarhæfni og stuðlað að
útbreiðslu tegundarinnar. Því hefur
líka verið haldið fram að þótt tap
typpisbeinsins sé trúlega af sama
toga þá hafi það einkenni farið að
gegna nýju hlutverki sem mælitæki
fyrir konur á andlegt og líkamlegt
heilbrigði karla. Þeir þurfa að vera í
þokkalegu ástandi til þess að þeim
geti risið hold, svo algjörlega háðir
sem þeir eru því að vökvadælan virki
óaðfinnanlega.
Samkvæmt tilgátunni um að mann-
fólkið sé bernskt er það að forminu til
apabörn sem hafa orðið kynþroska og
stækkað án þess að taka út fyrri full-
orðinsþroska tegundarinnar. Það er
forvitnilegt að bera saman þessar ná-
skyldu tegundir, mannfólkið og simp-
ansa. Ungir simpansar eru mestu
ærslabelgir, hoppa og skoppa, etja
kappi í þykjustuáflogum og forvitnast
þess á milli um alla skapaða hluti í
kringum sig. Og apakrakkarnir hafa
sérstakt útlit: Nokkuð hátt enni, stór
augu og lítinn tyggibúnað svo eitt-
hvað sé nefnt. En þegar apa-
krakkarnir verða unglingar og síðan
fullorðnir einstaklingar, taka þeir
umtalsverðum breytingum. Leik-
gleðin hverfur ásamt forvitninni og í
staðinn kemur, einkum hjá karldýr-
unum, alvarlegur bragur á tilveruna
með tilheyrandi árásargirni og öðrum
leiðindum. Karlarnir eiga jafnvel erf-
itt með að umbera hver annan nema
þá í litlum hópum og í skamman tíma
í senn. Og útlitið: Háa ennið bók-
staflega hverfur og trýnið verður
geysistórt og öflugt bittæki. Manna-
börnin eru ekki svo mjög frábrugðin
simpansabörnunum: Háa ennið er
þarna, stóru augun, lítill tyggi-
búnaður, mænugatið er framarlega –
og ekki vantar leikgleðina og forvitn-
ina. Þetta er allt á sínum stað. Þau
komast á unglingsárin – og það
breytist ekkert: Háa ennið er þarna
enn, rýrir kjálkar og það er enn verið
að leika sér á fullu, bara í margbrotn-
ari leikjum og með flóknari tækja-
búnaði. Unglingsárin líða hjá og full-
orðinsárin taka við – og enn breytist
ósköp lítið, miðað við apana. Full-
orðna fólkið lítur enn út eins og apa-
börn, með rýra kjálka, stór augu og
stóran haus. Það sækir í hvers kyns
leiki sem aldrei fyrr, og forvitnin er
ekki minni en hjá apa- eða manna-
börnum. Aðalbreytingin er sú að leik-
tækin verða margbrotnari. Börn leika
sér til dæmis með einfalda hluti á
fjórum hjólum sem þau verða að ýta
áfram, unglingar leika sér á fjór-
hjólum eða torfæruhjólum, og full-
orðna fólkið ekur sér til skemmtunar
um hálendið á stórum og flóknum
torfærujeppum. Fólk leikur sér með
bolta fram á fullorðinsaldur og lík-
amsrækt er gerð að leik í golfi, lík-
amsræktarsölum fullum af tækjum
sem eru í rauninni leiktæki og þannig
mætti lengi telja. En hvernig gerðist
þetta eiginlega? Það er ekki vitað
með vissu hvernig á að túlka þær vís-
bendingar sem úr er að spila en hér
verður rakin ein af nokkrum ágiskun-
um um það hvernig tegundin varð sú
bernskasta á jarðarkringlunni.
Í bardagasenu mikilli í einni fræg-
ustu kvikmynd síðari tíma, Gladiator,
er dregið fram eitt helsta einkenni
mannfólksins, einkennið sem gerði
forfeðrunum kleift að lifa af á opnum
gresjum Afríku fyrir óralöngu þar
sem hungruð ljón og geðstirðir nas-
hyrningar gerðu lífið að stöðugri bar-
áttu upp á líf og dauða fyrir vöðva-
rýra, þunnskinnaða og hægfara
prímata. Í þessari senu í Gladiator er
búið að undirbúa stórsýningu á loka-
baráttu Karþagómanna og Rómverja
við Zama, þar sem nú er Túnis í
Norður-Afríku, og sjálfur keisarinn
er mættur til að fylgjast með þessari
sögulegu sýningu. Skylmingaþræl-
unum, sem áttu að tákna Karþagó-
menn, var fyrst skipað út á sviðið í
Kólosseum, og síðan var ætlunin að
aðrir skylmingaþrælar, sem léku
Rómverja, kæmu akandi á stríðs-
vögnum og sölluðu niður Karþagó-
mennina. En eitthvað fór úrskeiðis.
Hinum dauðadæmdu „Karþagó-
mönnum“ tókst að snúa átökunum
sér í hag, þegar „Rómverjarnir“
mættu, og stráfelldu þá. Keisarinn
trúði varla sínum eigin augum og var
farinn að halda að hann væri svona
ryðgaður í sögu Rómverja.
Þessi óvænta atburðarás stafaði af
því að liðið sem átti að lúta í lægra
haldi á sviðinu beitti sama bragði og
forverar manna beittu á sléttum Afr-
íku, ekki langt frá Zama, fyrir millj-
ónum ára: Samtakamætti. Og mann-
fólkið beitir samtakamættinum með
margfalt betri árangri en aðrir prím-
atar. Það getur myndað fjölmenna,
öfluga og samhenta hópa, hvort sem
er björgunarsveitir eða herdeildir,
sem geta starfað náið saman í langan
tíma án þess að snurða hlaupi alvar-
lega á þráðinn. Þetta er náfrændum
okkar, simpönsunum, algjörlega of-
viða. Það er í mesta lagi að örfáir
simpansakarlar geti myndað veiði-
teymi og veitt örfáa apaketti áður en
hópurinn leysist upp vegna karl-
mennsku- og bræðikasta þessara
gangandi testósterón-verksmiðja. Við
getum því miður ekki hraðspólað í
gegnum heimildarmynd um þróun
mannsins tekna á staðnum. Helstu
haldbæru gögnin eru upplýsingar um
vistfræðilega sögu landsvæðisins þar
sem þessir atburðir áttu sér stað og
forn bein af forverum manna og apa
sem fundist hafa á því svæði.
Einnig samanburður á erfðaefni og
útlits- og hegðunareinkennum manna
og nánustu ættingja þeirra.
Mannfólkið kemur til sögunnar
Í bókinni Frá miklahvelli til mannheima rekja þeir Ólafur Halldórsson og Lúðvík E. Gústafsson sögu alheims og segja frá síauk-
inni fjölbreytni hans eftir miklahvell. Í bókinni birtist sú skoðun höfunda að með því að horfa á alheiminn sem eina órofna heild,
eina alsögu, sjáum við betur af hverju við urðum þær manneskjur sem við erum og höfum örlög jarðarinnar í hendi okkar.
Apamaður Margir fengu áfall yfir
rannsóknum Charles Darwins og þessi
skopmynd frá 1871 var til þess ætluð
að draga úr áliti manna á honum.Myndir úr rannsókn þýska mannfræðingsins Adolf Naef frá 1926.
Ættingjar Simpansaungviði og full-
orðinn simpansi. Ungviðið minnir á
manneskju, en það tekur gríðar-
legum breytingum þegar það full-
orðnast. Þroskaferli beinabygg-
ingar manna og simpansa virðist
nokkuð svipuð, eða þar til þetta ferli
hreinlega stöðvast á vissu stigi hjá
mannfólkinu.