Morgunblaðið - 17.01.2018, Síða 21

UMRÆÐAN 21
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 17. JANÚAR 2018
Því var vel tekið þegar tilkynnt var í önd-
verðum september 2005 að Davíð Oddsson
hefði verið skipaður formaður bankastjórnar
Seðlabankans frá og með 20. október. Stein-
grímur J. Sigfússon, leiðtogi Vinstri grænna,
sagði í Morgunblaðinu 8. september: „Sem
forsætisráðherra um árabil hefur hann sýslað
þannig við efnahagsmál,að hann hefur reynslu
á því sviði. Ég efast ekki um að hann hafi það
til brunns að bera sem þarf í starf seðla-
bankastjóra.“ Daginn eftir sagði Össur Skarp-
héðinsson, fyrrverandi formaður Samfylking-
arinnar, í Fréttablaðinu: „Vafalaust munu
sumir agnúast út í það að hann skuli fara í
Seðlabankann. Hins vegar er erfitt að halda
því fram að maður sem hefur stýrt efnahags-
málum þjóðarinnar í þrettán ár sé ekki hæfur
til að vera seðlabankastjóri.“ Allt virtist um
þær mundir standa í blóma.
Skjótt skipaðist þó veður í lofti. Haustið
2007, eftir rétt tvö ár í Seðlabankanum, settist
Davíð niður heima hjá sér og ræddi við konu
sína um hvort hann ætti að segja af sér. Hann
hefði þungar áhyggjur af bönkunum: Þeir
hefðu safnað feikilegum skuldum erlendis og
ólíklegt væri að þeir gætu endurfjármagnað
erlend lán að fullu næstu misseri, en alþjóðleg
lánsfjárkreppa hafði skollið á sumarið á und-
an. Fáir sem engir vildu hlusta á varnaðarorð
hans og hann gerði ráð fyrir að sér yrði kennt
um ef bankarnir féllu. Davíð ákvað samt að
þrauka í bankanum. „Annars er ég að hlaupa
frá borði,“ sagði hann konu sinni. Áhyggjur
Davíðs reyndust á rökum reistar. Láns-
fjárkreppan harðnaði þegar leið fram á árið
2008 Seðlabankinn fékk ekki þá fyrirgreiðslu
erlendis sem hann bað um og bankarnir féllu
þá um haustið. Vinstristjórn, sem þeir Stein-
grímur og Össur sátu í báðir, lét það verða sitt
fyrsta verk í febrúar 2009 að hrekja Davíð og
tvo starfsbræður hans úr Seðlabankanum með
sérstökum lögum. Hvað hafði gerst á þessum
þremur árum? Hver verður dómur sögunnar
um seðlabankastjóratíð Davíðs Oddssonar?
Snjóbolti niður hlíð
Davíð Oddsson hafði aðeins verið einhverjar
vikur í bankanum þegar hann bauð hinum
gamalreynda forvera sínum dr. Jóhannesi
Nordal í hádegisverð. Hann sagði Jóhannesi
að sér litist ekki á hinn öra vöxt bankanna.
Þeir nýttu sér alþjóðlegt lánstraust Íslands til
skuldasöfnunar erlendis. Jóhannes sagði: „Ég
er hræddur um að þetta sé snjóbolti sem sé að
rúlla niður hlíðina og þú verðir að lokum undir
honum. Gallinn er sá að líklega er hvergi hægt
að stöðva hann því að þá kann að vera að
bankamönnunum fipist og þá verða afleiðing-
arnar enn verri.“ Um svipað leyti, í nóvember
2005, heimsóttu þeir Halldór Ásgrímsson for-
sætisráðherra og Geir H. Haarde fjár-
málaráðherra sinn gamla samstarfsmann í
Seðlabankann. Þá hafði Davíð orð á því að
bankakerfið kynni að standa á brauðfótum og
gæti hrunið. Þeir Halldór og Geir töldu það
ólíklegt. Þá höfðu nýlega birst fyrstu skýrsl-
urnar erlendis þar sem lýst var efasemdum
um sjálfbærni íslenska bankakerfisins. Var nú
kyrrt að kalla í nokkra mánuði. En sunnudag-
inn 26. mars 2006 hringdi Halldór í Davíð þar
sem hann var í sumarbústað sínum á Móeið-
arhvoli og kvað stjórnendur bankanna þriggja
segja sér að þeir gætu fallið eftir helgi. Lík-
lega yrðu lánalínur þeirra erlendis ekki end-
urnýjaðar. Davíð þeysti til Reykjavíkur og
kallaði bankastjórana á leynilegan fund heima
hjá sér. Niðurstaðan þar varð að hans ráði að
bíða átekta. Ekkert gerðist næstu daga og
lánalínur voru endurnýjaðar.
Stjórnendum íslensku bankanna var mjög
brugðið og næstu mánuði lengdu þeir eins og
þeir gátu í lánum, minnkuðu krosseignatengsl
og huguðu að nýrri fjármögnun. Landsbank-
inn hóf haustið 2006 að safna innstæðum á svo-
nefnda Icesave-reikninga í Bretlandi og Kaup-
þing á Edge-reikninga þar, í Þýskalandi og
víðar. Bönkunum tókst einnig að selja skulda-
bréf í Bandaríkjunum. Vorið 2007 eignuðust
Jón Ásgeir Jóhannesson og samstarfsmenn
hans ráðandi hlut í Glitni en þegar var Jón Ás-
geir orðinn stærsti skuldunautur hinna bank-
anna. Af Jóni Ásgeiri fór misjafnt orð erlendis
þar sem hann hafði keypt fjölda fyrirtækja.
Hann hafði jafnvel gert út blað í Danmörku í
samkeppni við dönsku stórblöðin sem vönduðu
honum ekki kveðjur. Stórjukust nú útlán til
Jóns Ásgeirs í Glitni. Árið 2007 tók mjög að
bera erlendis á ádeilum á íslensku bankana og
stærstu viðskiptavini þeirra. Það spurðist líka
út að haustið 2007 efndu seðlabankar á Norð-
urlöndum og í Eystrasaltsríkjunum til eins
konar æfingar þar sem íslenski seðlabankinn
hætti þátttöku í miðjum klíðum af því að hann
vildi ekki upplýsa hvort íslenska ríkið myndi
koma til bjargar stórum íslenskum banka í
vandræðum.
Mestu máli skipti þó að í ágúst 2007 hófst al-
þjóðleg lánsfjárkreppa þegar franski bankinn
BNP Paribas hætti að greiða út úr fjárfesting-
arsjóðum, aðallega af því að ekki var ljóst
hvers virði bandarískir skuldabréfavafningar
væru. Þótt evrópski seðlabankinn flýtti sér að
dæla fé í bankann urðu aðrir bankar varir um
sig og tregir til útlána. Mánuði síðar varð
breska ríkið að bjarga Northern Rock-
bankanum í Norður-Englandi eftir að spari-
fjáreigendur höfðu gert á hann áhlaup, hið
fyrsta á breskan banka frá 1866. Afskriftir er-
lendra risabanka stórjukust. Forstjórar
sumra þeirra urðu að segja upp.
Sverfur að bönkunum
Lánsfjárkreppan bitnaði strax á íslensku
bönkunum. Haustið 2007 héldu bankastjórar
Seðlabankans einn af hefðbundnum samráðs-
fundum sínum með forsætisráðherra og fjár-
málaráðherra. Geir H. Haarde, sem nú var
orðinn forsætisráðherra, ákvað að bjóða Þor-
gerði K. Gunnarsdóttur menntamálaráðherra
með sér á fundinn, sem haldinn var í Þjóð-
menningarhúsinu. Þar lét Davíð Oddsson í ljós
þungar áhyggjur af framtíðarfjármögnun
bankanna og urðu nokkur orðaskipti milli hans
og Þorgerðar sem tók viðvörunum hans fá-
lega. Út á við urðu seðlabankastjórarnir að
gæta orða sinna en Davíð sagði þó á morg-
unfundi Viðskiptaráðs 6. nóvember 2007:
„Ódýrt fé lá um hríð hvarvetna á lausu og
ýmsir aðilar hér á landi nýttu það tækifæri af
djörfung og krafti. Hin hliðin á útrásinni er þó
sú og framhjá henni verður ekki horft að Ís-
land er að verða óþægilega skuldsett erlendis.
Á sama tíma og íslenska ríkið hefur greitt
skuldir sínar hratt niður og innlendar og er-
lendar eignir Seðlabankans hafa aukist veru-
lega þá hafa aðrar erlendar skuldbindingar
þjóðarbúsins aukist svo mikið að þetta tvennt
sem ég áðan nefndi er smáræði í samanburði
við það. Allt getur þetta farið vel en við erum
örugglega við ytri mörk þess sem fært er að
búa við til lengri tíma.“
Þetta haust tilkynntu stjórnendur Kaup-
þings að þeir hygðust kaupa hollenskan
banka, NIBC. Davíð taldi að þessi kaup yrðu
Kaupþingi ofviða og lagði hart að stjórnarfor-
manni Fjármálaeftirlitsins, Jóni Sigurðssyni,
að beita sér fyrir því að Fjármálaeftirlitið
kæmi í veg fyrir þau. Á fundi með Davíð í
Seðlabankanum kvaðst Jón þá og því aðeins
gera það að Davíð tæki fulla ábyrgð á málinu
og gerði Davíð það. Voru Kaupþingsmenn ef-
laust fegnir því að lokum að þeir fengu ekki
leyfi til kaupanna.
Í ársbyrjun 2008 ákváðu bankastjórar
Seðlabankans að fá til landsins breskan sér-
fræðing í bankaáföllum, Andrew Gracie, en
hann hafði stjórnað æfingu norrænu og balt-
nesku bankanna haustið áður. Í skýrslu sem
Gracie tók saman kvað hann möguleika á því
að Glitnir félli í október 2008 þegar bankinn
þyrfti á víðtækri endurfjármögnun lána að
halda. Taldi hann stjórnvöld verða að gera
áætlun um hvernig við skyldi bregðast. Davíð
afhenti forsætisráðherra skýrslu Gracies. En
bankastjórarnir báru sig vel í samtölum við
forsætisráðherra og bankarnir sýndu vænan
hagnað um þær mundir samkvæmt ársreikn-
ingum, sem virt endurskoðunarfyrirtæki skrif-
uðu upp á. Erlend matsfyrirtæki og Alþjóða-
gjaldeyrissjóðurinn virtust ekki sjá sérstakt
tilefni til róttækra aðgerða þótt þessir aðilar
mæltu almenn varnaðarorð.
Í ferðum sínum erlendis urðu Davíð og
starfsbræður hans í Seðlabankanum varir við
síaukna tortryggni gagnvart íslensku bönk-
unum. Bent var á að þeir hefðu vaxið svo hratt
að íslenski seðlabankinn og ríkissjóður hefðu
ekki bolmagn til að bjarga þeim einir og
óstuddir. Nokkurrar gremju gætti hjá keppi-
nautum bankanna á erlendum sparifjármark-
aði og evrópskir seðlabankastjórar töldu hina
djörfu íslensku aðkomumenn ógna inn-
stæðutryggingum í Evrópu. Forsvarsmenn
Seðlabanka Evrópu reiddust líka þegar þeir
komust að því að íslensku bankarnir hefðu fyr-
ir tilstilli útibúa sinna í Lúxemborg fengið
verulega lausafjárfyrirgreiðslu, stundum með
veðum í skuldabréfum sem þeir gáfu út hver á
annan en Davíð gaf þeim nafnið ástarbréf.
Sumir evrópskir fjármálamenn létu enn frem-
ur í ljós áhyggjur af fjárhag aðaleigenda bank-
anna, sérstaklega Jóns Ásgeirs Jóhannes-
sonar sem var stærsti einstaki skuldunautur
þeirra.
Seðlabankar loka dyrum
Davíð Oddsson og félagar hans tveir í Seðla-
bankanum óskuðu eftir fundi með ráðamönn-
um 7. febrúar 2008 og sátu hann auk þeirra
forsætisráðherra, fjármálaráðherra og Ingi-
Eftir Hannes Hólmstein
Gissurason
Því var bjargað sem bjargað varð –
Davíð Oddsson og bankahrunið 2008
Morgunblaðið/Golli
Bankastjórar Seðlabankans, Ingimundur Friðriksson, Eiríkur Guðnason og Davíð Oddsson, voru samstíga í viðvörunum sínum til stjórnvalda og
áætlunum um að bregðast við hugsanlegu bankahruni. Þeir vildu reisa varnarvegg um Ísland.
Morgunblaðið/Ómar
Davíð Oddsson beitti sér hart gegn Icesave-samningunum tveimur. Þar var hann á sama máli og
InDefence hópurinn, sem hitti hér forseta Íslands til að skora á hann að vísa samningunum í
þjóðaratkvæðagreiðslu. Þjóðin tók undir með þeim í tveimur atkvæðagreiðslum.
»Davíð Oddsson var frá
upphafi þeirrar skoðunar,
að engin ríkisábyrgð væri á
Tryggingasjóði innstæðu-
eigenda og fjárfesta, en
æskilegt væri engu að síður
að færa Icesave-reikningana
í breska lögsögu.