Læknablaðið - 01.12.2017, Qupperneq 9

LÆKNAblaðið 2017/103 529
R I T S T J Ó R N A R G R E I N
Vaxandi framboð á sjónvarpsefni, leikjatölvum, spjaldtölvum,
öflugri og öflugri snjalltækjum hefur gjörbreytt lífsmynstri okk-
ar allra. Bandaríski geðlæknirinn Victoria L. Dunckley er meðal
brautryðjenda á Vesturlöndum í að gera skipulega grein fyrir því
hvernig yfirdrifinn rafrænn skjátími truflar börn okkar og ung-
linga.1 Samkvæmt tölum Hagstofunnar frá árinu 2014 eru 95%
Íslendinga virkir netnotendur, sem er hærra hlutfall en í öðrum
Evrópuríkjum. Fram hefur komið að 83% menntskælinga kannast
við að nota snjallsíma undir stýri og jafnvel að senda textaskilaboð.
Í nýlegri könnun á barna- og unglingageðdeild Landspítala kom
fram að rafrænn skjátími skjólstæðinga er 5-7 klukkustundir á dag.
Flestir foreldrar töldu þennan tíma of langan. Þessar niðurstöð-
ur valda áhyggjum því börn með flókin frávik í taugaþroska eða
geðræna erfiðleika eru viðkvæmari en önnur börn fyrir truflun af
völdum hinna rafrænu skjátækja.
Offitufaraldur geisar á heimsvísu hjá börnum og unglingum.
Á Íslandi hefur líkamsþyngdarstuðull skólabarna hækkað frá
komu sjónvarpsins 1966 þó hægt hafi á vextinum undanfarin ár
samkvæmt upplýsingum frá Embætti landlæknis. Svefnraskanir
eru algengari en áður og svefnlyfjanotkun barna og unglinga fer
mjög vaxandi, kvíði eykst hjá unglingsstúlkum og örorka meðal
ungra karlmanna. Ófrjósemi og stoðkerfisvandi vegna einhæfra
hreyfinga við skjátækin hafa einnig aukist. Talið er að langur skjá-
tími geti valdið mígreni, flogaköstum og valdið skertri félagsfærni,
námsgetu og frammistöðu í starfi. Bandarísku barnalæknasamtök-
in hafa fylgst grannt með þessari þróun og hvatt foreldra til þess
að reisa skorður við rafrænum skjátíma barna sinna og unglinga.
Ekki ríkir eining um meinsköpunarferla og greiningarskilmerki
fyrir alvarlegan netávana eða netfíkn (internet addiction) en þó er
um vaxandi vandamál að ræða á heimsvísu. Mestur er vandinn
í austurlöndum fjær þar sem hin stafræna bylting reið fyrst í
garð. Þar líta stjórnvöld á hina stafrænu tæknibyltingu sem orsök
meiriháttar lýðheilsuvanda. Samskiptaforrit og margir tölvuleikir
eru hannaðir til þess að gefa hraða viðgjöf sem örvar trúlega verð-
launabrautir í heilastofni (ventral tegmental area) sem liggja fram
til framheila (nucleus accumbens). Þessar brautir seyta dópamíni
og valda vellíðan eða sigurtilfinningu. Yfirdrifin virkjun þessara
brauta gæti hugsanlega skýrt hvernig ávani í rafræn skjátæki getur
þróast. Myndgreiningarrannsóknir af heila, eins og starfræn seg-
ulómun, benda til þess að netfíkn skaði heilann og valdi truflun í
dópamínefnaskiptum.2 Þeim mun yngri sem börn eða unglingar
byrja að neyta ávana- og fíkniefna því styttri tími líður til alvarlegs
ávana eða fíknar. Trúlega á það líka við um ávanabindandi notkun
rafrænna skjátækja. Í 11. útgáfu greiningarkerfis Alþjóðaheilbrigð-
isstofnunarinnar (ICD 11, beta draft) er nýr greiningarflokkur sem
kallast raskanir vegna fíknihegðunar annarrar en neyslu ávana-
bindandi efna.
Umdeilt er hvort sú þráðlausa örbylgjugeislun sem tengist
rafrænum skjátækjum sé hættulaus eða geti hugsanlega valdið
heilsutjóni, til dæmis krabbameini í stoðfrumum taugakerfisins
(glioma). Þráðlaus örbylgjugeislun er ekki nægilega orkumikil
til þess að kljúfa rafeindapör en svo virðist sem hún geti truflað
andoxunarkerfi frumnanna við að eyða frjálsum róttæklingum.3
Sú verkun gæti valdið krabbameinum í þeim sem viðkvæmastir
eru fyrir þessari tegund geislunar.4 Mikla farsímanotkun í 10-15 ár
þarf til. Tvær alþjóðlegar nefndir hafa komist að ólíkri niðurstöðu
hvað þetta áhrærir. ICNIRP (International Commission for Non-
Ionizing Radiation Protection) segir þráðlausa örbylgjugeislun lík-
lega skaðlausa fyrir utan að hún getur hitað upp vefi. IARC (The
International Agency for Research on Cancer) telur þráðlausa ör-
bylgjugeislun mögulegan krabbameinsvald í mönnum. Rannsókn
þar sem rottur voru aldar upp í sambærilegri örbylgjugeislun og
farsímar senda frá sér sýndi að karlrottur í rannsóknarhópi fengu
sambærileg krabbamein og tengd hafa verið yfirdrifinni farsíma-
notkun í mannfólki. Engin slík krabbamein fundust í viðmiðun-
arhópi.5
Stafræna tæknibyltingin hefur haft marga kosti í för með sér. Við
þurfum að læra að umgangast hana af hófstillingu og skynsemi.
Yfirdrifinn rafrænn skjátími er nýtt lýðheilsuvandamál. Mikil þörf
er á markvissri fræðslu til foreldra svo þeir setji börnum sínum
hæfileg mörk varðandi notkun rafrænna skjátækja. Skerpa þarf á
alþjóðlegum öryggisstöðlum gagnvart þráðlausri örbylgjugeislun.
Heimildir
1. Dunckley VL. Reset your‘s child brain, New World Library, Kaliforníu 2015.
2. Zhu Y, Zhang H, Tian M. Molecular and functional imaging of internet addiction. Biodmed
Res Int 2015; 2015: 378675.
3. Havas M. When theory and observation collide: Can non-ionizing radiation cause cancer?
Environ Pollut 2017; 222: 501-5.
4. Momoli F, Siemiatycki J, McBride ML, Parent MÉ, Richardson L, Bedard D, et al.
Probabilistic Multiple-Bias Modeling Applied to the Canadian Data From the Interphone
Study of Mobile Phone Use and Risk of Glioma, Meningioma, Acoustic Neuroma, and
Parotid Gland Tumors. Am J Epidemiol 2017; 186: 885-93.
5. Wyde M, Cesta M, Blystone C, Elmore S, Foster P, Hooth M, et al. Report of Partial
Findings from the National Toxicology Program Carcinogenesis Studies of Cell Phone
Radiofrequency Radiation in Hsd: Sprague Dawley® SD rats (Whole Body Exposures).
National Toxiclogy Program 2016, biorxiv.org/content/early/2016/06/23/055699 - nóvember
2017.
New concerns in digital age
Björn Hjálmarsson child and adolescent psychiatrist, MA in bioethics
Dept. of Child and Adolescent Psychiatry Landspítali-University Hospital

https://doi.org/10.17992/lbl.2017.12.162
Vaxtarverkir stafrænnar tæknibyltingar
Björn Hjálmarsson
barna- og unglingageðlæknir
barna- og unglingageðdeild Landspítala
bjornhj@landspitali.is
Meðferð við gáttatifi
ELIQUIS
minni hætta á
heilaslagi miðað
við warfarin1
minni hætta á
meiriháttar
blæðingum
miðað við warfarin1
1Granger VB et al. N Engl J Med. 2011:365:981-992
Sjá samantekt á eiginleikum lyfs
Ábendingar: Eliquis 2,5 mg: Forvörn gegn bláæðasegareki (VTE) hjá fullorðnum sjúklingum sem hafa
gengist undir valfrjáls mjaðmarliðskipti eða hnéliðskipti. Eliquis 2,5 mg og 5 mg: Forvörn gegn heila-
slagi og segareki í slagæð hjá fullorðnum sjúklingum með gáttatif sem ekki tengist hjartalokusjúkdómum
(non-valvular atrial fibrillation, NVAF) ásamt einum eða fleiri áhættuþáttum, svo sem sögu um heilslag
eða tímabundna blóðþurrð í heila (transient ischaemic attack, TIA), aldur ≥ 75 ára, háþrýsting, sykursýki
eða hjartabilun með einkennum (NYHA flokkur ≥ II). Meðferð við segamyndun í djúplægum bláæðum
(DVT) og lungnasegareki (PE), og forvörn gegn endurtekinni segamyndun í djúplægum bláæðum og
lungnasegareki hjá fullorðnum.
PFI-17-09-02 / PP-ELI-DNK-0080
September 2017