Skírnir - 01.04.2010, Blaðsíða 20

11. Deilur í vísindum
Deilur milli vísindamanna um vísindaleg efni eru miklu algengari
en margir halda. Ýmsar meiri háttar deilur af þessu tagi hafa orðið
frægar og margar bækur skrifaðar um þær. Sumar hafa staðið árum
eða öldum saman enda hafa þær snúist um meiri háttar mál eins og
tilkomu og þróun lífsins, miðju alheimsins, tilkomu hans, rek meg-
inlanda og svo framvegis.
Eitt af nýlegri dæmum sem Íslendingar þekkja vel er deilan um
landrekskenninguna sem oft er kennd við þýska veðurfræðinginn
Alfred Wegener (1880–1930). Sumum kann að virðast að menn
hefðu átt að taka kenningu hans tveim höndum þegar hún birtist
árið 1912 en það gerðist ekki. Margir vísindasagnfræðingar telja það
skiljanlegt af því að ýmislegt skorti þá á fullnægjandi rök með kenn-
ingunni. Til dæmis gat Wegener ekki gert grein fyrir því hvaða
kraftar ættu að valda landrekinu. Þróun gagna og viðhorfa varð hins
vegar öll kenningunni í vil alla 20. öldina og núna dregur enginn
vísindamaður hana í efa.
Annað dæmi, sem er ekki síður lærdómsríkt hér, er deilan um
aldur jarðar og sólar sem varð í kjölfar þess að Darwin setti fram
þróunarkenningu sína árið 1858. Sumir þekktustu eðlisfræðingar
Breta gengu þá fram á ritvöllinn undir forystu Williams Thomsons,
sem síðar varð Kelvin lávarður, og sögðu jörð og sól engan veginn
nógu gamlar til að þróunin hefði getað átt sér stað í samræmi við
kenningu Darwins. Þetta reiknuðu þeir út frá þeirri eðlisfræði sem
þá var talin rétt, einkum varmafræði. Vegna sterkrar stöðu eðlis -
fræð innar tók Darwin og aðrir líffræðingar þessa gagnrýni afar
nærri sér. En um aldmótin 1900 uppgötvuðu eðlisfræðingar geisla-
virknina og kom þá í ljós að ályktanir Kelvins og samherja hans
voru rangar og sól og jörð hafa síðan reynst vera 100–1000 sinnum
eldri en þeim taldist til.16
Sérstök staða eðlisfræðinnar innan vísindanna hefur vafalaust átt
sinn þátt í því að boðskapur hennar á 19. öld fékk svo mikið vægi
gagnvart þróunarkenningunni. Engu að síður reyndist þessi boð -
skapur rangur þegar tímar liðu fram. Sú saga kennir okkur væntan-
20 þorsteinn vilhjálmsson skírnir
16 Burchfield 1975, og síðari rannsóknir.
Skírnir vor 2010 með Guðna-NOTA_Layout 1 19.4.2010 15:23 Page 20