Skírnir - 01.04.2015, Qupperneq 11

11forseti … guðfaðir útrásarinnar
ins. Sum réttindi og sumar skyldur eru skráðar, aðrar óskráðar.
Þannig var um lýðveldissáttmálann. Stjórnarskráin mælti fyrir um
nýsköpun lýðræðis, en óvíst var um hollustu ráðahópsins við það
fyrirheit. Flestir þar á bæ tóku alvald Alþingis og stjórnmálaflokk-
anna fram yfir sterkt forsetavald og beint lýðræði. Forseti og aðrir
ráðamenn tóku hins vegar mjög alvarlega það sameiginlega mark mið
sem íslenska lýðveldið hvíldi á, sem var það að hlutverk ráðamanna
væri fyrst og síðast að tryggja efnahagslegt öryggi landsins og halda
uppi fullri atvinnu. Rétturinn til vinnu var talinn nánast helgur
réttur hvers Íslendings. Um þetta markmið voru allir stjórnmála-
flokkar landsins sammála, og nýkjörinn forseti, Sveinn Björnsson,
lýsti framtíðarverkefnum hins nýja lýðveldis svo í ræðu 18. júní
1944:
Öllum vinnufærum mönnum og konum verður að reyna að tryggja vinnu
við þeirra hæfi og reyna að gefa þeim kost á aukinni þekkingu við hvers
hæfi. […] Atvinnuöryggi hygg jeg að verði aðalatriðið. Hvort menn upp-
skera fyrir vinnu sína sömu eða hærri krónutölu, verður aldrei að eins
miklu atriði … („Ræða Sveins Björnssonar …“ 1944)
Sveinn vissi hins vegar mætavel hversu brothætt hið nýja lýðveldi
var. Efnahagslegar undirstöður þess voru vægast sagt veikar. Landið
var mjög háð erlendum innflutningi, einkum á nauðsynjavöru.
Gjaldeyristekjur byggðust hins vegar á einhæfum útflutningi fisk-
afurða, sérstaklega saltfiski. Ekkert mátti undan láta. Aflaleysi,
verðfall á erlendum mörkuðum eða lokun erlendra markaða gat
ógnað tilverugrunni íslensku þjóðarinnar. Óttinn var ekki ímyndun
eða órökstuddur framtíðarkvíði. Eins og Valur Ingimundarson
bendir á voru Íslendingar fátækasta þjóð í Norður-Evrópu árið
1939, en árið 1945 var hún orðin ein hinna efnuðustu. Utanríkis -
viðskiptin urðu mjög hagstæð í heimsstyrjöldinni síðari og eftir-
spurn eftir íslenskum fiskafurðum leiddi til þess að framleiðslan óx
til muna.5 Seinni heimsstyrjöldin færði Íslendingum mikla þreng-
skírnir
5 Valur Ingimundarson 1996: 142. Helgi Skúli Kjartansson (2002: 109) lýsir ástand-
inu á fjórða áratugnum m.a. svo: „Í sögu Íslands er þó jafnan litið á fjórða ára-
tuginn sem tíu ára óslitið kreppuskeið. Er þá ekki miðað við samdrátt framleiðslu
eða umsvifa heldur við þau vandamál sem óleysanleg virtust allan áratuginn; gjald-
Skírnir vor 2015.qxp_Layout 1 16.4.2015 15:46 Page 11