Skírnir - 01.04.2015, Blaðsíða 47

47forseti … guðfaðir útrásarinnar
Þjóðaratkvæðagreiðsla um aðild Íslands að Evrópusambandinu
hefði einnig verið afturhvarf til hinnar íslensku leiðar til lýðræðis
sem setti mark sitt á íslensk stjórnmál frá síðasta hluta 19. aldar þar
til Alþingi ákvað í október 1946 með naumum meirihluta að viðhafa
ekki þjóðaratkvæðagreiðslu um Keflavíkursamninginn og hverfa
þannig frá hlutleysisstefnu og herlausu Íslandi yfir til tvíhliða sam-
bands við Bandaríkin og hernaðaraðstöðu þeirra í landinu.42
Að mínu mati valdi Ólafur Ragnar Grímsson ekki leið hóf-
stilltrar þjóðernishyggju og eflingu íslensks lýðræðis heldur leið
átakafúsrar þjóðernishyggju og vinnubrögð forræðishyggju. Fyrir
hönd íslensku þjóðarinnar ákvað hann einfaldlega einhliða að úti-
loka aðild Íslands að Evrópusambandinu og beita síðan forseta-
embættinu af fullum þunga í þágu útrásarinnar. Síðan sagði for -
setinn að útrásin hefði heppnast fullkomlega. Íslenskt efnahagslíf
stæði í blóma. Með tilstyrk athafnamanna útrásarinnar hefði tekist
að skapa lífskjör á Íslandi sem væru sambærileg við nágranna-
löndin. Aðild landsins að ESB væri því fullkomlega óþörf.
Í reynd skipaði forseti Íslands sjálfan sig sem forystumann í sveit
þeirra sem andvígir eru aðild Íslands að Evrópusambandinu. Að
mínu mati réð þessi afstaða forsetans sennilega úrslitum um það að
ekki var ákveðið að sækja um aðild og tillögu um aðildarsamning
síðan vísað til ákvörðunar þjóðarinnar í almennri atkvæðagreiðslu.43
skírnir
ESB-mál. Í Belgíu er nær engin hefð fyrir þjóðaratkvæðagreiðslum og stjórnar-
skrá Þýskalands leggur bann við þjóðaratkvæðagreiðslum um nær öll mál.
42 Samtvinnun beins lýðræðis og fulltrúalýðræðis er aðalsmerki hinnar íslensku
leiðar til lýðræðis, sbr. Svanur Kristjánsson 2006a og 2006b. Á árunum 1908–
1916 voru t.d. haldnar þjóðaratkvæðagreiðslur um áfengisbann og tillögu um
þegnskylduvinnu. Árið 1933 var þjóðaratkvæðagreiðsla um afnám áfengisbanns.
Ísland varð fullvalda ríki 1918 að undangenginni þjóðaratkvæðagreiðslu. Árið
1944 voru síðan samtímis tvær þjóðaratkvæðagreiðslur, önnur um uppsögn sam-
bandslagasamningsins, hin um stofnun lýðveldis. Svanur Kristjánsson (2012b)
greinir átökin um Keflavíkursamninginn 1946, einkum deilurnar um hvort halda
ætti þjóðaratkvæðagreiðslu eður ei.
43 Í mínum huga er nefnilega býsna auðvelt að setja á svið allt aðra atburðarrás:
Forseti Íslands telur vorið 2003 að utanríkisráðherra landsins og formaður Fram-
sóknarflokksins, Halldór Ásgrímsson, og formaður Samfylkingarinnar, Ingi-
björg Sólrún Gísladóttir, hafi rétt fyrir sér og hagsmunum Íslands sé betur borgið
innan Evrópusambandsins. Flokkarnir tveir hafa meirihluta eftir þingkosning-
arnar og forseti Íslands beitir sér að tjaldabaki fyrir því að þeir myndi saman
Skírnir vor 2015.qxp_Layout 1 16.4.2015 15:46 Page 47