Skírnir - 01.04.2015, Page 59
59siðbót og sálarangist
kæmi honum ekki við, heldur rómverskri kirkju að gera skikkan og orðu
um kirkjuceremoníur. Um þann tíma óx ókyrleikur og ofstopi á Íslandi.
Vildi fólkið margt hvert ekki meðtaka þá umbreyting trúarbragðanna sem
upphófst af biskup Gissuri hér á landi. Tók biskup Jón og til að ýfa á sér að
vilja undirganga nýjan lærdóm, og hefjast þá hans miklu yfirreiðir með fjöl-
menni [leturbr. HH]. (Bjön Jónsson 1922–1927: 102)
Auk þess að varpa ljósi á það kirkjuréttarlega vandamál sem við var
að etja sýnir tilvitnunin birtingarform þess óróleika eða sálarang-
istar sem af siðbótinni leiddi. Hliðstæð kollsteypa, hrun og sálar -
angist, hefur trúlega átt sér stað víða annars staðar þar sem siðbót
varð á 16. öld.9 Sums staðar svo sem í Danmörku hafði siðbótar -
hreyfing þó rutt sér til rúms einkum meðal millistétta í þéttbýli
(Bach-Nielsen 2012: 113–115, 117–118). Kann hún að hafa mildað
hið félagssálfræðilega högg sem siðbótin hafði í för með sér eitthvað
út fyrir raðir þeirra sem beinlínis fylgdu henni að málum. Hér var
ekkert viðlíka mótvægi til staðar (Vilborg Auður Ísleifsdóttir 2013:
355–356).
Spyrja má hvenær hrunskeiði siðbótartímans hafi lokið og upp-
bygging hafist. Nokkur hefð er fyrir að miða lok siðbótartímabils-
ins við 1630 en um það leyti lauk biskupstíð Guðbrands Þor láks -
sonar (1541/2–1627) á Hólum og Odds Einarssonar (1559–1630) í
Skálholti (Jón Helgason 1927: 382; Torfi K. Stefánsson Hjaltalín
2012: 140). Harðasta hruntímanum lauk þó eflaust fyrr. Jón í
Hrepphólum lýsti biskupstíð Gísla Jónssonar (um 1515–1587) Skál-
holtsbiskups frá 1558 svo:
Frá því herra Gísli hann kom í Skálholt, þá jókst lærdómurinn, en lagðist
af víðast sú pápíska vísa; fram dróg hann í öllu eptir megni guðs orð, bæði
í útlagníngu og skrifi, alla sína daga, á hvers dögum að kennilýður fjölgaði
mjög, og hann styrkti þá marga um bækur, postillur og pappír, og um hvað
þeir vildu biðja, og hvar hann fann nokkurn þann sem iðinn var að lesa og
skrifa og læra, á honum hafði hann þóknan. Eg má það meðkenna, hann var
skírnir
9 Víða gætti félagslegs óróleika samfara siðbótinni. Má þar á meðal benda á
bændauppreisnir sem ekki urðu aðeins í Þýskalandi heldur einnig í Danmörku.
Slíkt stríðsástand hefur aukið á skelfingar tímabilsins (Bach-Nielsen 2012: 65–
67,112).
Skírnir vor 2015.qxp_Layout 1 16.4.2015 15:46 Page 59