Saga - 2008, Blaðsíða 90

lauk og aðgangur að ýmsum skjalasöfnum opnaðist. Í þeirri um -
ræðu hefur kastljósið einmitt beinst að því hvort og þá hvenær ein-
hverjir Íslendingar hafi unnið fyrir eða verið í samstarfi við örygg-
islögregluna Stasi eða einhverja aðra erlenda leyniþjónustu. Óhjá-
kvæmilega hefur slík umræða fengið á sig pólitískan blæ.8 Þar sem
áhrif kalda stríðsins hafa nú að miklu leyti fjarað út er eðlilegt og
tímabært að færa kastljósið aðeins til: Í stað þess að skoða hvort og
þá hvaða einstaklingar voru á skrám í skýrslusafni Stasi, verður
athyglinni beint að Stasi-skýrslunum sjálfum sem heimildum. Um
hvað fjölluðu þessar skýrslur og hvers konar upplýsingar er þar að
finna? Hér verða þær skýrslur þar sem Ísland og Íslendingar koma
fyrir skoðaðar og greindar. Samtals er um að ræða um 250 blað -
síður. Þessi gögn fengust með því að leggja fram beiðni hjá skjala-
safni Stasi (Bundesbeauftragte für die Unterlagen des Staatssicher heits -
dienstes der ehemaligen Deutschen Demokratischen Republik) um að fá
aðgang að öllum þeim skjölum sem tengdust Íslandi og Íslending-
um.9 Ekki var við því að búast að með þessari beiðni fengist
heildstæð mynd af þeim skjölum sem varða Ísland og til dæmis
eyðilagði Stasi hluta skjalasafnsins rétt áður en Berlínarmúrinn féll.
Gera má ráð fyrir að til séu skýrslur um Íslendinga sem lærðu í
Austur-Þýskalandi og að þær fjalli um námsmennina frekar en að
þeir hafi skrifað þær eða tekið þátt í að búa þær til. Samkvæmt
lögum frá 1991 um Stasi-skýrslurnar (StUG) geta fræðimenn og
blaðamenn skoðað skýrslur sem tengjast þeim sem unnu með Stasi,
en þeim er hins vegar óheimill aðgangur að skýrslum um þá sem
njósnað var um nema með skriflegu samþykki þess sem varð fyrir
barðinu á slíkum njósnum.10
birgir guðmundsson og markus meckl90
8 Sjá t.d. um tengsl Íslendinga við Austantjaldsríkin í: Árni Snævarr og Valur
Ingimundarson, Liðsmenn Moskvu (Reykjavík 1992). — Jón Ólafsson, Kæru
félagar. Íslenskir sósíalistar og Sovétríkin 1920–1960 (Reykjavík 1999). — Rauða
bókin. Leyniskýrslur SÍA (Reykjavík 1984). — Helgi Hannesson, Sósíalistafélag
Íslendinga austantjalds og SÍA-skjölin 1956–63. Ritröð sagnfræðinema I (Reykja -
vík 1989).
9 Beiðni um skýrslur var send inn árið 2007. Kærar þakkir fær Teresa Kerinnis,
starfsmaður á skjalasafni BStU, fyrir aðstoðina. Afrit af skránum um Ísland
hafa verið afhent Héraðsskjalasafninu á Akureyri til varðveislu.
10 Í þessu ljósi ber að skoða umræðu sem fram hefur farið um ýmsa íslenska
námsmenn í Austur-Þýskalandi. Þannig fór t.d. fram nokkur umræða um
það í fjölmiðlum, í október 2006, að í tíð ríkisstjórnar Steingríms Hermanns -
sonar 1989–1991 hafi þeir Steingrímur og Jón Baldvin Hannibalsson utanrík-
isráðherra beðið Róbert Trausta Árnason sendiherra að kanna hvort í skjala-
Saga haust 2008 nota:Saga haust 2004 - NOTA 25.11.2008 15:37 Page 90