Saga - 2008, Blaðsíða 123

Um talsverðan fjölda mynda er að ræða og alls ekki sjálfgefið
hvernig ráðist er í umfjöllun sem þessa — og hún er svosem ekki
hlutlaus fremur en heimildamyndirnar sjálfar. Í fyrstu virðist vera
um óskipulagðan frumskóg að ræða en þegar farið er að skyggnast
í efni myndanna koma í ljós ákveðin viðfangsefni eða svið sem ráða
þar ríkjum. Með nokkurri einföldun má skipta umfjöllunarefnum
íslenskra heimildamynda það sem af er öldinni í fjóra flokka:
1) utangarðsmenn og þjóðþekktir einstaklingar; 2) mannlífið á af -
mörkuðum stað; 3) tónlist; 4) fjölmenning eða breytt íslenskt sam-
félag. Ekki ber að skilja það sem svo að efniviðurinn sé skýrt af -
markaður eða að mörkin á milli flokkanna fjögurra séu hrein og
klár, enda falla þó nokkrar í fleiri flokka en einn og jafnvel fleiri en
tvo. (Í Bítlabænum Keflavík (2005) er t.a.m. fjallað um þjóðþekkta tón-
listarmenn frá afmörkuðum stað.) Verður þessi flokkun þó höfð að
leiðarljósi í þessari grein — nokkurs konar áttaviti sem vísar leiðina
í gegnum myndafjöld sem ellegar væri hálfgerður frumskógur.
Jafn framt er flokkunin sem slík túlkun eða samantekt á innihaldi ís -
lenskra heimildamynda. Af henni má ennfremur draga þá ályktun
að umfjöllunarefnin séu fjarri því að vera jafn fjölbreytt og þau
virðast við fyrstu sýn og mörg svið íslensks samtíma, hvað þá held-
ur fortíðar, birtist vart í þessum þjóðarspegli.
Þá eru myndirnar almennt séð áþekkar hvað form varðar. Skýr -
ingarmyndin lifir greinilega enn góðu lífi og helst í bland við könn-
unarmyndina, rétt eins og í myndum Friðriks Þórs Friðrikssonar í
upphafi níunda áratugarins, og þótt ríghaldið sé í viðtalsformið
nær það sjaldnast að verða gagnvirkt. Að vísu vekja einstaka myndir
upp siðferðilegar spurningar um samskipti tökuvélar og viðfangs,
en þá er oftar en ekki um ónærgætna framgöngu af hálfu leikstjór-
ans að ræða fremur en kvikmyndalega rannsókn. Síðast en ekki síst
er sem sjálfhverfa myndin hafi ekki numið land hér, nema þá í síð -
ast nefnda flokknum sem að einhverju leyti bregður ljósi á breytta
samfélagsmynd þjóðarinnar.
Verður nú hver efnisflokkur skoðaður fyrir sig og grafist fyrir
um inntak hans og form með aðstoð kenninga Nichols um fjórar
gerðir heimildamynda, auk þess sem lykilmyndir úr hverjum flokki
verða teknar til nánari skoðunar. Mestu rými er varið í fyrsta efnis-
flokkinn, ekki aðeins vegna þess að hann er fjölmennastur heldur
einnig af því að þar er að finna almennari umfjöllun er snýr að
siðferðilegri afstöðu í heimildamyndum og muninum á manneskju
og leikara, og varðar því alla flokkana fjóra.
einsleit endurreisn 123
Saga haust 2008 nota:Saga haust 2004 - NOTA 25.11.2008 15:38 Page 123