Skírnir - 01.09.2002, Blaðsíða 240

462
ÚLFHILDUR DAGSDÓTTIR
SKÍRNIR
blásnu viðhorf eru einnig í ræðu menntamálaráðherra við opnun á ljós-
myndasýningu af andlitum Islendinga, en þar sér ráðherra bæði náttúru
og sögu birtast í andlitum landa sinna og segir að áhorfendur horfist í
augu við Islands þúsund ár.
Áðurnefnd innskot um starrana sýnir að Leó veit að hann verður alltaf
útlendingur, en staða hans sem utangarðsmaður er undirstrikuð enn frekar
með því að gera hann að gyðingi í samfélagi þar sem virðist litið á nasista
sem sjálfsagðan hlut. Eins og áður sagði hefjast viðskipti Leós með frímerki
á því að ókunnur maður á flótta undan lögreglunni kemur á hann umslagi
og sendir honum síðar bréf sem vísar honum á Hrafn nasista: „Leó hafði
ekki hugmynd um hver hafði verið nasisti á íslandi og hver ekki. ... Og nú
þurfti hann að hafa uppi á manni sem var kallaður nasisti, bara sisona, eins
og það væri starfsheiti“ (81). Þessi kafli fylgir í kjölfar kaflans um fangabúð-
irnar þar sem fólki er breytt í sebradýr, en einkenni þess er röndóttur búk-
ur, belgdur kviður, eldspýtnafætur með áberandi hnjám, útstæð eyru á
holdlitlu höfði og firrt augnaráð. Afstaða íslendinga til heimsmála, og til-
hneiging þeirra til að upplifa sig utan við alþjóðleg átök í ímynduðu hlut-
leysi, birtist svo frábærlega í kaflanum þar sem Leó hittir Guðjón nokkurn,
en hann hafði starfað með Leó í leirgerð rekinni af SS-mönnum meðfram
fangabúðunum við Dachau. Guðjón fer strax að spyrja um hinn og þenn-
an „sem þeir unnu með í leirnum í denn; svona eins og þeir hefðu gengið á
sama barnaskólann. Leó þótti leitt að þurfa að segja honum að hann héldi
að þessir og hinir væru sennilega allir saman dánir“ (133). Guðjón setur
hljóðan um stund, en af því að hann er kátur að eðlisfari hristir hann af sér
ótíðindin og allt endar þetta með því að Leó fær vinnu við sitt hæfi, í leir-
munagerð, en hann er að sjálfsögðu sérfræðingur í öllu því sem viðkemur
leir, sérstaklega þó glerungi. Að lokum er ekki úr vegi að minna á að það er
fyllilega við hæfi að Hrafn nasisti breytist í varúlf, því að njósnarar nasista
og/eða stuðningsmenn þeirra sem fóru leynt voru kallaðir varúlfar, og gef-
ur það alveg nýja sýn á varúlfablóð Islendinga.
Það er því nokkuð dökk mynd sem dregin er upp af íslensku samfélagi
á fimmta, sjötta og sjöunda áratugnum, mynd sem virðist í fyrstu jákvæð
og útópísk en ber skýra undirtóna dystópíunnar. Hinn heterótópíski lest-
ur metaskáldsögunnar Með titrandi tár vefengir viðtekna sýn á Island um
miðja tuttugustu öld. Jafnframt bendir Sjón á að sú viðtekna sýn er í raun
heterótópía, en eins og kemur fram í kenningu Foucault getur hún þjón-
að ákveðnu hlutverki innan samfélagsins. Sjón er því að skapa íslandi nýja
ímynd, bæði í skáldskap sínum og svo innan skáldsögunnar, og jafnframt
opnar hann íslenskan skáldskap fyrir nýjum hugmyndum og nýjum leið-
um til að setja fram hugmyndir og frásögur. Því eiga orð Kristjáns B. Jón-
assonar um Augu þín sáu mig fullt eins vel við Með titrandi tár, en hann
bendir á að „textinn verður að pólitísku tæki sem grípur inn í samtíðina
án þess að stafa boðskap sinn ofaní hana“. Sá léttleiki sem einkennir text-