Skírnir - 01.09.2013, Blaðsíða 14

244
SVANUR KRISTJÁNSSON
SKÍRNIR
Með sanni má segja að byltingin í Frakklandi 1789-1794 hafi
byggst á kenningum Rousseaus og það var strax farið að tala um
hann sem föður byltingarinnar, fyrst og fremst vegna Samfélags-
sáttmálans sem fullvíst er að hafði töluverð áhrif á Mannréttinda-
yfirlýsinguna árið 1789 og aðra löggjöf á næstu árum. Byltingar-
menn sýndu minningu hans mikinn sóma. Gerð var af honum
brjóstmynd og stytta og gatan þar sem hann bjó lengst var nefnd í
höfuðið á honum.4
Með nokkurri einföldun má segja að eftir frönsku byltinguna
hafi hugmyndasmiðir allra Vesturlanda glímt við þá sögulegu arfleifð
sem kenningar Rousseaus færðu þeim. Þannig sækja málsvarar beins
lýðræðis rök sín til hans og fullyrða að lýðræði sé óhugsandi án
virkrar þátttöku almennings í málefnum samfélagsins. Aðrir full-
yrða að ógnarstjórn og blóðbað frönsku byltingarinnar hafi verið
skilgetið afkvæmi hugmynda Rousseaus um einn og óskiptan al-
mannavilja. Vegurinn til harðstjórnar væri gjarnan varðaður fyrir-
heitum um vald fólksins. I nafni lýðræðis væru „óvinir fólksins“
ofsóttir og réttdræpir. I stað réttarríkis kæmu dómstólar götunnar.
Af þessum ástæðum væri draumurinn um beint lýðræði hættuleg
tálsýn sem hverju þjóðfélagi væri lífsnauðsynlegt að forðast (sbr.
t.d. Held 1996: 55-62).
I Bretlandi leituðu hugsuðir leiða til að brúa bilið milli kröf-
unnar um fullveldisrétt fólksins og nauðsynjar þess að skapa skilyrði
fyrir fulltrúastjórn, skilvirkt ríkisvald og valddreifingu. Sumir töldu
að hægfara umbætur eftir löglegum leiðum væru mögulegar en
brýnt væri að koma í veg fyrir öfgar og hrylling blóðugra byltinga
— eins og hafði gerst í Frakklandi. Breski heimspekingurinn John
Stuart Mill (1806-1873) tókst á við verkefni sem við fyrstu sýn
virðist ógerlegt að leysa með trúverðugum hætti: Að hafna kenningu
4 Már Jónsson 2004: 35. Þjóðaratkvæðagreiðsla um nýja stjórnarskrá Frakklands
var haldin 7. febrúar 1800 og síðan þjóðaratkvæðagreiðsla 2. ágúst 1802 til að
staðfesta útnefningu Napóleons sem æðsta ráðamann landsins ævilangt. Sam-
kvæmt opinberum tölum samþykktu 99,9 % kjósenda stjórnarskrána en 99,8%
valdatöku Napóleons. Þjóðaratkvæðagreiðslurnar tvær, hinar fyrstu í heiminum,
eru til marks um áhrif kenninga Rousseaus um að lögmæti laga og valdhafa hvíli
á beinu samþykki þjóðarinnar í almennri atkvæðagreiðslu.