Skírnir - 01.09.2013, Blaðsíða 16

246
SVANUR KRISTJÁNSSON
SKÍRNIR
væru að jafnaði upplýstir um málefni samfélagsins, einmitt af því
að hver og einn bæri ábyrgð á því. Ábyrgðartilfinning íbúanna
skapaði samkennd og tryggði stöðugleika fulltrúakerfisins.5
I frönsku byltingunni virtist koma í ljós að kenningar Rousseaus
um almannavilja og beint lýðræði væru tálsýn sem gæti reynst rétt-
arríkinu og lýðræðinu beinlínis lífshættuleg. Með sama hætti má
segja að vonir Mills um leiðina til lýðræðis hafi reynst byggðar á
óskhyggju um það hvernig fulltrúastjórn gæti orðið til að styrkja
lýðræðislega stjórnarhætti. I reynd er kenning Mills um fulltrúa-
stjórnina einnig í talsverðri mótsögn við grundvallarforsendu frjáls-
lyndrar stefnu um nauðsyn valddreifingar og takmörkunar valds.
Hver á t.d. að gæta þess að kjörnir fulltrúar gerist ekki fyrst og
fremst handlangarar sérhagsmuna og skammtímahags fremur en að
gegna löggjafarstarfinu sem dyggðum prýddir gæslumenn almanna-
hagsmuna og langtímasjónarmiða?
Á fyrstu áratugum 20. aldar tóku mörg ríki Evrópu — þar á
meðal Island — upp stjórnkerfi fulltrúastjórnar þar sem löggjaf-
arþingið eitt var æðsti valdhafi á milli kosninga. Almennt var
reynslan ekki góð. Fulltrúakerfið og þingstjórnin reyndust ekki
„nein vörn gegn áhlaupi öfgahreyfinga til vinstri og hægri — uns
svo var komið að lýðræðið í heiminum var í andarslitrunum og varð
einungis bjargað með naumindum eftir skelfilegan hildarleik heims-
styrjaldar og skipulagða útrýmingu margra milljóna manna“
(Svanur Kristjánsson 2012: 55).
Ekki virtist heldur vera neitt haldreipi í þeirri nýsköpun
lýðræðis sem varð með Weimar-lýðveldinu í Þýskalandi eftir fyrri
heimsstyrjöldina en þar var lagður grunnur að nýrri stjórnskipun,
forsetaþingræði (e. semi-presidential government): I stjórnarskrá
var mælt fyrir um þjóðkjörinn forseta og forsætisráðherra og ríkis-
stjórn sem bæru ábyrgð gagnvart þjóðþinginu. Auk þess var þar að
finna ákvæði um þjóðaratkvæðagreiðslu. Forsetinn gat vísað lögum
sem þingið hafði samþykkt í þjóðaratkvæðagreiðslu og tíundi hluti
kjósenda gat kallað fram slíka atkvæðagreiðslu um lög sem þjóð-
5 Þannig lýsir Guðmundur Heiðar Frímannsson (2007: 81, 83-84) m.a. kenningu
Mills um fulltrúastjórn.