Skírnir - 01.09.2013, Side 47

SKÍRNIR
LÝÐRÆÐISBRESTIR ... LÝÐVELDISINS
277
Guðmundur G. Þórarinsson (1987) lagði gjaldlausa kvótakerfið
að jöfnu við „lénsveldi". Haustið 1987 fullyrtu ýmsir þingmenn að
með gjaldlausa kvótakerfinu yrði þjóðinni skipt í tvo hópa, eigna-
menn og eignalausa (Aron Örn Brynjólfsson 2013: 40-57). Sumir
þingmenn töluðu einnig um „lénsveldi" í því samhengi.
Þeir sem eiga kvóta hafa örlög allra sjávarbyggða — stórra sem
smárra — í hendi sér. Ákvarðanir þeirra ráða örlögum samfélagsins.
Þeir geta vissulega svipt fiskverkakonuna með sín lágu laun lífs-
björginni — en einnig skipstjórann á frystitogaranum með milljón-
irnar á mánuði — eins og hendi væri veifað. Styrmir Gunnarsson
hefur lýst þróun íslenska valdakerfisins á undanförnum áratugum.
Hann skrifar m.a:
Fram eftir tíunda áratugnum urðu mikil viðskipti með fiskveiðikvóta í
krafti þeirrar lagabreytinga um frjálst framsal sem samþykktar voru á
Alþingi 1990. Handhafar kvótans keyptu og seldu. Gífurleg verðmæti
skiptu um hendur. Fyrstu milljarðamæringarnir urðu til á íslandi. [...]
Handhafar kvótans urðu þeir valdamenn, sem máli skiptu í sjávarpláss-
unum í kringum landið. Þeir höfðu líf plássanna í hendi sér. Þeir gátu selt
kvótann frá staðnum og þar með svipt íbúana atvinnu og afkomumögu-
leikum. [...] Frambjóðendur í prófkjörum þurftu og þurfa að leita
fjárstuðnings, þar á meðal hjá handhöfum kvóta. Það jafngilti pólitísku
sjálfsmorði að rísa upp gegn handhafa kvóta á landsbyggðinni.
Á tíunda áratugnum sáum við í hnotskurn í litlu sjávarplássunum það,
sem átti eftir að gerast um allt ísland á fyrsta áratug nýrrar aldar. Á síðari
hluta tíunda áratugarins réðu ríkjum á Islandi kvótakóngar og millj-
arðamæringar, sem höfðu orðið til vegna sölu á kvóta. (Styrmir Gunnars-
son 2009: 206)
En áhrifin af frjálsa framsalinu voru ekki bundin við sjávarútveg-
inn eða einstaka byggðir heldur samfélagið allt. Magnús Sveinn
Helgason (2010) benti m.a. á að auk samþjöppunar hafi skulda-
aukning útgerðarinnar frá 1995 og fram að aldamótum 2000 leikið
mikilvægt hlutverk í umræðum um kvótakerfið. Þróunin hafi verið
harðlega gagnrýnd og talað um að fjármagn læki úr greininni og
hugtök eins og „sægreifar" og „kvótakóngar“ skutu upp kollinum.
Þeir voru sagðir hafa fengið „gjafakvóta“ afhentan frá stjórnvöldum,
braskað með hann og að lokum tekið fjármuni út úr greininni og