Skírnir - 01.09.2013, Blaðsíða 133

SKÍRNIR
AÐ MÆLA RÓTEINDIR MEÐ GRÁÐUBOGA
363
Önnur nálgun
Fyrst þarf þó að svara því hvað hið yfirnáttúrlega eiginlega sé. Eru
tröll, drekar og afturgöngur allt yfirnáttúrlegar verur? Eg tel að það
væri mikil einföldun að halda því fram. Ef við lítum til Islendinga-
sagna liggur beinast við að greina yfirnáttúrlegar verur eftir tveim
þáttum: fjarlægð frá frásagnarmiðju annars vegar, þá undrun eða
skelfingu sem veran vekur í frásögninni hins vegar.
Seinna atriðið hefur Daniel Sávborg (2009) fjallað um í grein
sinni Avstánd, gr'áns och förundran, þar sem hann færir góð rök
fyrir því að undrun og markarof séu nauðsynlegir þættir til að upp-
lifun geti talist yfirnáttúrleg þegar eitthvað sækir mann heim sem á
ekki heima innan hins náttúrlega heims. Fyrra atriðið þarfnast ör-
lítið meiri útskýringar þótt Sávborg nefni það í vissum skilningi líka.
Yfirnáttúra í Islendingasögum er nefnilega háð mörkunum sem
skilja miðjuna frá jaðrinum, samfélagið frá náttúrunni, og þessa sér
einnig stað í öðrum miðaldaheimildum. Því fjær sem ferðast er að
heiman fjölgar jafnframt þeim ófreskjum sem sitja fyrir ferðalang-
inum. Þar koma ferðalýsingar miðalda til sögunnar og það sem
Peter Dinzelbacher (2005: 65) á við þegar hann segir að „die Alle-
gorie der Lebensreise fuhrte durch fremde Landschaften, konfron-
tierte mit phantastischen Wesen und formulierte eine zentrale
Komponente der mittelalterlichen Mentalitát: ihre christliche Reli-
giositát". En eru þær verur sem hann nefnir til sögunnar raunveru-
lega fantasískar?
Það sem liggur handan jaðarsins er hið óþekkta, hinn á móti
sjálfinu sem tilheyrir miðju heimsmyndarinnar (Sverrir Jakobsson
2005: 32-45), eða með orðum Kirstenar Hastrup: „The notion of
civilisation implies its own negation — that which is not civilised.
For civilisation to register, a negative image must be invoked, either
in another time or in another space“ (Hastrup 2009: 109). Skræl-
ingjar Grænlendingasagna eru dæmi um slíkan óþekktan hinn and-
spænis norræna sjálfinu, nær því að vera tröll en menn, og ef litið er
til grænlenskra þjóðsagna finnum við nær fullkomna andhverfu þar
sem norrænir kavdlúnakkar eru skrímslin sem beita Grænlendinga
ofríki (Valdimar Tr. Hafstein 2002). Jaðarinn sem aðskilur sjálfið