Dagblaðið Vísir - DV - 22.02.2019, Blaðsíða 44

44 22. febrúar 2019
Tímavélin
V
orið 1993 var íslenska
þjóðin harkalega vakin
upp af draumi. Draum­
inum um að í gegnum
aldirnar hefði hér ríkt samhent
og nánast stéttlaust samfélag,
andstætt við lénsveldi Evrópu.
Í þáttum Baldurs Hermanns­
sonar, Þjóð í hlekkjum hugar­
farsins, var á hispurslausan
hátt greint frá því hvern­
ig íslenskir bændur
viðhéldu völdum
sínum með því að
koma í veg fyr­
ir þéttbýlis­
myndun. Af­
leiðingin
varð fátækt og ofbeldi, sem vinnu­
hjú fengu að kynnast á eigin skinni
öld eftir öld. Þættirnir
hreyfðu við fólki
og sumir vildu
banna þá, þeir
væru árás
á landsbyggðina. DV ræddi við
Baldur um þættina og viðbrögðin
við þeim.
Íslendingar uppteknir af
konungablóðinu í sjálfum sér
Strax í fyrsta þættinum skipti
Baldur Íslandssögunni upp í fjög­
ur megintímabil. Landnáms­
öld, goðaveldi, bændaveldi og
borgaröld. Bændaveldið var við­
fangsefni þáttanna, skilgreint frá
árinu 1262 til 1893, eða röskar
sex aldir. Þrátt fyrir að landið væri
undir konungi hafi bændur verið
hér alráðir og vísvitandi hindrað
þéttbýlismyndun til að halda völd­
um sínum. Ægivaldi þeirra lutu ís­
lensk vinnuhjú og smælingjar sem
bundnir voru í vistarband.
Baldur mótaði þessa kenningu
eftir að hafa kynnt sér verk sagn­
fræðinganna Gísla Gunnarssonar
og Ólafs Ásgeirssonar og einnig
Kirstens Hastrup mannfræðings.
Ólafur, sem lést langt fyrir ald­
ur fram, hélt því fram að bar­
átta vinstri­ og hægrimanna á 20.
öldinni væri hjómið eitt miðað við
baráttuna milli dreifbýlis og þétt­
býlis, sem var háð með fullri hörku
um langt skeið.
Í samtali við DV segir Baldur
að hann hafi hins vegar ekki litið
á sitt hlutverk sem fræðimennsku,
heldur fjölmiðlun. Hann var jafn­
framt hvattur áfram af Hrafni
Gunnlaugssyni, þá dagskrárstjóra
hjá Ríkissjónvarpinu, sem stóð
fyrir uppátækjum og nýbreytni í
dagskránni. Hrafn vildi að Baldur
kæmi þessum hugmyndum beint
inn í stofuna hjá fólki. Hugmynd­
um sem voru í hrópandi mótsögn
við þá glansmynd sem dregin
var upp á tyllidögum og í sögu­
kennslubókum.
„Íslendingar eru svo uppteknir
af konungablóðinu í sjálfum sér,“
segir Baldur. „Þetta eru leifar af
sjálfstæðisbaráttunni frá 19. öld
þegar Fjölnismenn mögnuðu hér
upp mikla þjóðerniskennd, sem
skilaði árangri. Við lítum til upp­
runans og hinnar stórbrotnu
menningar á 13. öld. En brjótum
ekki heilann um það hvernig smæ­
lingjar höfðu það og hvernig farið
var með brotamenn sem stálu sér
til matar.“
Verkkunnáttan frumstæð og
sjálfsbjargargetan hverfandi
Harkan og refsigleðin er gegn­
umgangandi stef í þáttunum og
áhorfendur heima í stofu fengu
að heyra lýsingarnar ómengaðar.
Líkt og Björn Blöndal sýslumaður
sagði þegar Agnes og Friðrik voru
höggvin: „Það má enginn undan
líta.“ Baldur segir:
„Sennilega hafa Íslendingar
skammast sín fyrir þetta seinna
meir og ekki viljað hampa þessari
sögu. Rétt eins og nú á dögum
þegar fréttir eru fluttar af ömurleg­
um aðstæðum erlends verkafólks
sem farið er með eins og þræla.
Þegar sagt er frá þessu í sjónvarp­
inu þá rífa allir sig ofan í kok af
hneykslun. En við höfum vitað af
þessu í tíu ár, við töluðum hins
vegar ekki um þetta.“
Var vistarbandið okkar
þrælahald á árum áður?
„Nei, það má ekki svartmála
þetta. Vistarbandið var ekki að­
eins kvöð fyrir vinnuhjúin heldur
skuldbatt það einnig húsbænd­
urna og þeir tók á sig mikla ábyrgð.
Þetta var fyrst og fremst leið til að
koma í veg fyrir að hér myndað­
ist þéttbýli og borgir. Þessi skelfi­
lega ákvörðun sem leiddi það af
sér að Ísland stóð höllum fæti
miðað við Evrópu. Hér þróaðist
til dæmis ekki handverk og ver­
menn urðu að fara heim í heiðar­
dalinn eftir hverja vertíð. Á 18. öld
var svo komið, að verkkunnáttan
var frumstæð og sjálfsbjargargeta
þjóðarinnar hverfandi. Mann­
fjöldinn rokkaði ekki nema frá
þrjátíu upp í fimmtíu þúsund.“
Í kjölfar sjálfstæðisbaráttunn­
ar var Dönum kennt um flestar
hörmungar Íslands á fyrri öldum.
Enn í dag eru margir sem halda
því fram að Danir hafi arðrænt
þjóðina og allir þekkja söguna um
maðkaða mjölið.
„Við vorum alltaf að jagast út í
Dani og kenna Dönum um allan
fjandann. Danir gerðu Íslending­
um aldrei nema gott eitt. Það sem
skorti hérna var verkkunnátta.
Verkkunnáttan og tæknin voru
lykillinn að allri velmegun.“
Ofbeldishátíðir á þingum
Í þáttunum er fjallað um ofbeldi,
bæði á þingum og einnig á heim­
ilunum sjálfum. Fjölmörg dæmi af
ofbeldi gagnvart vinnuhjúum eru
tíunduð, líkamlegu og kynferðis­
legu.
Ríkti hér ofbeldismenning?
„Já, gríðarleg,“ segir Baldur með
þunga og nefnir að refsigleði Ís­
lendinga hafi gengið fram af Dön­
um. „Við höfðum þessa vitneskju
um uppruna okkar, að við værum
komin af vígamönnum, ofbeldis­
mönnum. Það var enginn maður
á Íslandi svo aumur að hann ætti
ekki forföður sem hafði drepið
menn. Þeim mun fleiri sem hann
hafði drepið, því meiri sómi þótti
að. Þetta endurspeglast í refsi­
gleðinni, til dæmis á þingum
þegar verið var að drekkja kven­
fólki og hálshöggva karlmenn,
hýða fólk til óbóta, pynta og berja.
Á þingum, þegar ráðamenn komu
Gamla
auglýsingin
Morgunblaðið 22. febrúar 1934
Dropi af
náttúrunni
Nýjar bragðtegundir með lífrænum kjarnaolíum
úr ferskri grænmyntu, engifer og fennil
Kaldunnin þorsklifrarolía
„Þegar kemur að
næringu og heilsu vel
ég aðeins það besta”
Andri Rúnar Bjarnason
Knattspyrnumaður Helsingborg
Á Íslandi ríkti
ofbeldismenning
n Sjónvarpsþættir Baldurs ollu usla n Sakaður um árás á bændur
Þjóð í
hlekkjum
hugarfarsins
Förukonan
Þuríður og
sonur hennar
Jón brennd á
báli.
Baldur Hermannsson Setti
allt á annan endann vorið 1993.
Kristinn Haukur Guðnason
kristinn@dv.is