Dagblaðið Vísir - DV - 22.02.2019, Blaðsíða 45

TÍMAVÉLIN 4522. febrúar 2019
saman, voru alltaf refsingar sem
mætti líta á sem nokkurs konar of­
beldishátíðir.“
Brauð og leikar, eins og í
hringleikahúsum Rómaveldis?
„Það mætti segja það, já. Það
hefur verið glórulaust andrúmsloft
þarna. Fólk sett í gapastokka við
minnsta tilefni og dæmt til húð­
láts. Upp til hópa voru þetta smæl­
ingjar að reyna að ná sér í matar­
bita, rétt áður en þeir dræpust úr
hungri. Þessi skefjalausa grimmd
var sérkenni á landinu á þessum
tíma.“
Inni á heimilunum endurspegl­
aðist ofbeldismenningin í hús­
aganum svokallaða, gegn vinnu­
hjúum og börnum. Baldur gerir
hins vegar ekki lítið úr þeirri stað­
reynd að þessir hópar hafi einnig
sætt hörku og ofbeldi í öðrum
löndum.
Sennilega eru erfiðustu hlutar
þáttanna frásagnir af förukonum.
Margar þeirra höfðu komið ungar
sem vinnukonur á bæi, verið
nauðgað af húsbóndanum og
hraktar á brott þegar þær báru
barn hans undir belti. Gengu þær,
illa klæddar og betlandi, milli bæja
með króga sinn og urðu margar
þeirra úti í vondum veðrum.
Hollt að reiðast
„Ég held að mun fleiri séu mót­
tækilegir fyrir þessari sögu í dag en
þegar þættirnir voru sýndir,“ segir
Baldur. Eins og margir muna vöktu
þættirnir sterk viðbrögð. Sumir
lýstu hrifningu sinni en aðrir urðu
fokvondir og kröfðust þess að Ríkis­
sjónvarpið stöðvaði sýningarnar.
„Það þjónar engum tilgangi að
setja saman efni sem ekki kemur
við nokkurn mann. Ég segi sem
betur fer urðu margir reiðir, al­
veg hoppandi vondir. Reiðin er
hluti af eðlilegu sorgarferli. Þegar
sú glansmynd sem fólk hefur búið
sér til um fortíðina er brotin, þá
bregðast menn reiðir við.“
Baldur setur þetta í samhengi
við nútímann, tíma samfélags­
miðla og hneykslunar.
„Þjóðin fær reglulega reiðikast.
Það er engin þjóð í heiminum sem
tekur eins mikil reiðiköst og eins
oft og Íslendingar, kannski átta til
tíu virkilega góð á ári. Til dæm­
is Klaustursmálið og mál Jóns
Baldvins Hannibalssonar. Þetta
er kannski einhver leið þjóðar­
innar til að hreinsa úr sér skítinn
og ég held að þetta sé að mörgu
leyti hollt. Ég tók því ekki illa þegar
skömmunum rigndi yfir mig á sín­
um tíma og hef ekki erft það við
nokkurn mann.“
Áberandi var hversu mikill
munur var á viðbrögðum borgar­
búa og landsbyggðarfólks. Inn­
fæddir Reykvíkingar tóku þeim
mun betur en til dæmis Páll
Pétursson, þingmaður Fram­
sóknarflokksins, sem skrifaði
harðorðan pistil.
Tóku sumir þáttunum sem árás
á bændur samtímans?
„Já. Það þótti mér merkilegt og
hafði ekki séð það fyrir. Meiningin
var alls ekki að ráðast á bændur
samtímans.“
Baldur segir hamaganginn
jafnframt hafa sýnt að sagan skipt­
ir fólk máli.
„Rétt eins og þín eigin fortíð
skiptir þig máli. Saga forfeðranna
er líka þín saga og hún snertir
hjartað.“
Kraftur einfaldleikans
Hvernig tók fræðasamfélagið þátt-
unum?
„Ég tók eftir því að það var
svolítill pirringur á meðal sagn­
fræðinga. Þeim fannst eins og það
væri verið að stela frá sér, að þetta
væri svið sem þeir ættu að sitja
einir að. Það var að minnsta kosti
mín tilfinning.“
Í þáttunum eru notuð sterk
orð, til dæmis orðið nauðgun, sem
fólk var ekki vant að heyra í sjón-
varpinu heima hjá sér árið 1993.
Þetta hispursleysi var væntanlega
viðhaft meðvitað?
„Já. Ég starfaði um tíma hjá
DV, undir Jónasi Kristjánssyni. Ég
gerði mér því algerlega grein fyrir
því hvað hispursleysið býr yfir
miklum krafti, sem tepruskapur­
inn gerir ekki. Þegar þú setur mál
þitt fram með tepruskap ertu að
veikja málstaðinn. Einfaldleikinn
og hispursleysið býr yfir krafti og
fólk skilur það.“
Söguáhugi Baldurs hefur ekki
dvínað eftir að hann settist í helgan
stein. Milli þess sem hann spilar
golf og teflir skákir á netinu, les
hann sögubækur. Nú síðast góðar
bækur Þórunnar Jörlu Valdimars­
dóttur um Skúla fógeta og Snorra á
Húsafelli og telur þær góðan efni­
við í sjónvarpsþætti. n
Dragháls 14-16 Sími 412 1200
110 Reykjavík www.isleifur.is
Straumhvörf
í neysluvatnsdælum
Grundfos Scala 3-45
Álagsstýrð, heldur jöfnum þrýsting og
hljóðlát. Dregur vatn allt að 8 metra
Innbyggð þurrkeyrsluvörn
Afkastar 8 aftöppunar stöðvum
J
óhannes S. Kjarval, einn
merkasti listmálari Ís­
landssögunnar, lést árið
1972. Skömmu fyrir and­
látið pakkaði hann stórum
hluta eigna sinna niður í kassa
og ánafnaði Reykjavíkurborg.
Kassarnir voru 153 talsins og
voru lengi geymdir í kjallara
Korpúlfsstaða. Vorið 1985 voru
þeir opnaðir og innvolsið rann­
sakað af listfræðingum. Tilefnið
var mikil sýning á verkum hans á
Kjarvalsstöðum haustið eftir.
„Ástæðan fyrir því að
kassarnir hafa ekki verið opn­
aðir fyrr en nú er sú að við höf­
um hreinlega ekki vitað hvar
og hvernig við ættum að koma
þessu fyrir,“ sagði Ólafur Jóns­
son, listfræðingur á Kjarvals­
stöðum. Áttu hlutirnir að verða
notaðir til að gefa fólki innsýn
í lífshlaup meistarans á aldar­
afmælinu.
Upp úr kössunum komu ýms­
ar skissur og uppdrættir, sem
voru grunnurinn að sumum af
málverkum Kjarvals. Sumt riss­
að á sígarettupakkningar eða
servíettur og annað frá barn­
æsku. Einnig fundust litaspjöld,
málningartúpur og penslar. Eitt­
hvað fannst af beinum, bæði
leggir og kjammar sem og stein­
ar, skeljar, ígulker og margt fleira
úr náttúrunni. Einnig lampar,
skór, hattar, tóbaksklútar, skeif­
ur, styttur, öskjur, bækur og
sjúkrakassi svo eitthvað sé til­
tekið.
Kjarval var þekktur fyrir að
fleygja ekki nokkrum hlut. En
vitað var að þegar hann var að
pakka ofan í kassana á níræðis­
aldri þurfti að henda einhverju
af mat og fatnaði. Sumt sem var
í kössunum hafði verið óhreyft í
áratugi. Eitthvað af mat slapp í
gegn, til að mynda jólakaka, sem
var orðin nánast steinrunnin, og
saltfiskur.
Í kössunum fannst til að
mynda töluvert af miðum af
ýmsum toga. Bíómiðum, rútu­
miðum, þvottahúskvittunum og
reikningum. Inni á milli fannst
tjaldbúðamiði frá Alþingis­
hátíðinni árið 1930. Einnig
ógrynni af sendibréfum. Voru
þetta einstakar heimildir um
daglegt líf hans. n
Tekið upp úr kössunum DV 14. maí 1985.
„Danir gerðu
Íslendingum
aldrei nema gott eitt
Fékk skítkast Sumir tóku þáttun-
um sem árás á bændur samtímans.
Jólakaka Kjarvals