Dagblaðið Vísir - DV - 03.05.2019, Blaðsíða 18

18 3. maí 2019
Tímavélin
Á
rið 1785 var Daninn Sig­
vardt Bruun sendur til Ís­
lands til að verða fangavörð­
ur í tukthúsinu á Arnarhóli,
sem í dag er Stjórnarráðið. Fang­
elsið var reist á árunum 1761 til
1771 og þótti hinn skelfilegasti
staður. Fangar vesluðust þar upp
úr sulti og af harðræði fangavarð­
anna. Bruun, eða Brúnn fanga­
vörður eins og hann var kallaður,
var talinn sá versti. Hann var þó
einungis þar í um tvö ár.
Skelfilegur staður
Verður hér stuttlega gerð grein
fyrir aðstæðunum almennt. Á
þessum árum var föngum þrælað
út í vinnu af ýmsum toga. Margir
karlfangar voru sendir í ver, í upp­
skipun, grafmokstur og kúagæslu
svo dæmi séu tekin. Fangelsið
var með eigin útgerð og bæði for­
menn og hásetar á bátunum voru
fangar. Einnig voru fangar send­
ir til vikulangra vista í sveitir,
bæði karlar og konur. Kvenfangar
unnu margar við við spuna í Inn­
réttingunum. Yfirleitt voru um 40
fangar í fangelsinu á hverjum tíma
en fangelsið rúmaði 60.
Barsmíðar voru algengar í fang­
elsinu, stundum svo miklar að
þær leiddu til örkumla eða dauða.
Sem dæmi lést maður að nafni
Þorsteinn Einarsson árið 1808
eftir slíka meðferð. Voru fangarn­
ir oft bundnir með köðlum eða
geymdir í járnum. Til að mynda
Bjarni Bjarnason, hinn alræmdi
morðingi frá Sjöundá. Algengara
var þó að fangar létust úr sulti,
sjúkdómum og vesöld. Oft um tíu
talsins á einu ári.
Helmingur dó fyrsta árið
Brúnn fangavörður hóf störf í tukt­
húsinu á einhverjum mesta ves­
aldartíma í sögu þjóðarinnar, í
miðjum Móðuharðindunum. Eftir
gosið í Lakagígum árið 1783 og jarð­
skjálfta árið eftir var mikið mann­
fall. Búfénaður drapst, bændur
brugðu búi og lentu á hrakhólum.
Hungursneyð var í landinu.
Slíkar hörmungar koma ávallt
verst niður á þeim sem eru í veiku­
stu stöðunni. Í fangelsinu á Arnar­
hóli lést um helmingur fanganna
árið 1785. Vanræksla og harðræði
Brúns fangavarðar hefur augljós­
lega haft þar áhrif.
Brúnn var mjög illa þokkaður
af föngunum og ekki ólíklegt að
hann hafi verið hreinasti sadisti.
Það var lenska að koma illa fram
við fanga, bæði hér á Íslandi og er­
lendis. Að illska eins fangavarðar
hafi orðið fræg, umfram aðra,
bendir til þess að hann hafi verið
óvanalega harðhentur og illgjarn.
Sögur af nauðgunum og
morðum
Brúnn var giftur maður en sam­
kvæmt þjóðsögunum var hann
kvennamaður mikill. Komst hann
yfir margar ungar snótir og skipti
þá ekki alltaf máli hvort þær væru
viljugar eða ekki. Gekk sú saga að
Brúnn hefði barnað stúlku sem
vistuð var í fangelsinu. Hann hafi
síðan barið hana til bana áður en
hún gat eignast barnið.
Önnur saga gekk af tveimur
föngum, manni og konu sem
felldu hugi til hvort annars innan
veggja. Lítil aðgreining var á kynj­
unum í fangelsinu og barneignir
nokkuð algengar innan veggja.
Þegar Brúnn komst að ást þessa
fólks veitti hann manninum „slík­
an áverka“ að hann gæti ekki
hneigst framar til kvenna. Ætla má
að Brúnn hafi skorið undan fang­
anum. Fanginn lést skömmu síð­
ar samkvæmt sögunni. Mögulega
hafi Brúnn ætlað konuna fyrir sig
sjálfan.
Sagt var að Brúnn hefði á sín­
um stutta tíma í fangelsinu náð
að drepa sextíu fanga. Ekki fylgdi
sögunni hvort það væri allt saman
með beinum eða óbeinum hætti.
Sennilega mun það aldrei koma
nákvæmlega í ljós hversu mörg
dauðsföll Brúnn hafði á samvisk­
unni. En ljóst er að það frægasta
morðið sem hann er kenndur við
gat hann ekki hafa framið.
Sagt var að Brúnn hefði drepið
Steinunni á Sjöundá, sem dæmd
var fyrir morð ásamt ástmanni
sínum, Bjarna Bjarnasyni sem
áður var nefndur. Átti Brúnn að
hafa barnað hana og svo drepið
með eitri út í morgunkaffið. En
Steinunn lést árið 1805, löngu eft­
ir að Brúnn var fallinn frá. Hafa
þessar sögur skolast til í munn­
mælum milli manna í tímans rás.
Sagan af Steinunni og dys hennar,
Steinkudys, er enda vel kunn al­
menningi.
Brúnn deyr
Brúnn fangavörður dó árið 1787,
aðeins tveimur árum eftir að hann
hóf störf í fangelsinu. Sagan af
dauðdaga Brúns hefur jafn mikinn
þjóðsagnablæ og sögurnar af
störfum hans.
Einn morguninn reis hann úr
rekkju og gekk út á túnið við Arnar­
hól. Þar stóð hestur sem hann
kannaðist ekki við, brúnn að lit.
Vildi Brúnn reka hann í burtu og
gekk því aftan að honum. Þá brá
hesturinn upp afturfótunum og
sparkaði í brjóstkassann á Brún.
Hneig hann niður og lést skömmu
síðar en hesturinn tók á rás.
Hesturinn fannst aldrei og
kannaðist enginn við að hafa
séð hann áður. Töldu sumir að í
hrossinu væri óhreinn andi sem
sendur hefði verið til þess að gera
út af við Brún fangavörð. Senni­
lega sem hefnd fyrir þá illsku sem
hann hafði gerst sekur um í fang­
elsinu.
Brúnshús
Eiginkona Brúns hét Christine.
Bjó hún í beykihúsi sem Skúli fó­
geti lét reisa fyrir Innréttingarnar,
við Tjarnargötuna (þar sem nú er
Tjarnargata 4). Var húsið ávallt
kallað Brúnsbær þó að óvíst sé
hvort Brúnn sjálfur hafi komið
þar inn. Christine keypti Brúnsbæ
eftir fráfall manns síns og bjó þar
í nokkur ár. Brúnsbær var rifinn í
kringum 1830 og var þekktur bær í
Reykjavík. Sér í lagi í tengslum við
reimleika árið 1823 þar sem Sig­
urður Breiðfjörð skáld kvað niður
draug. Var þá ekki allt sem sýndist.
En það er saga sem sögð verður
síðar. n
Gamla
auglýsingin
Frjáls verslun 1. desember 1971
Dropi af
náttúrunni
Nýjar bragðtegundir með lífrænum kjarnaolíum
úr ferskri grænmyntu, engifer og fennil
Kaldunnin þorsklifrarolía
„Þegar kemur að
næringu og heilsu vel
ég aðeins það besta”
Andri Rúnar Bjarnason
Knattspyrnumaður Helsingborg
Brúnn fangavörður
Kristinn Haukur Guðnason
kristinn@dv.is Fangavörður Mynd f
rá Frakklandi. Stjórnarráðið Ótal fangar
létust vegna vesaldar og slæmrar
meðferðar fangavarða.