Skessuhorn

Ataaseq assigiiaat ilaat

Skessuhorn - 20.12.2001, Qupperneq 48

Skessuhorn - 20.12.2001, Qupperneq 48
48 FIMMTUDAGUR 20. DESEMBER 2001 3KESSUHOBKI l/tHtAhðWUð Jónatan Þorsteinsson frá Hæl 1 Á seinni hluta nítjándu aldar bjuggu á Hæl í Flókadal hjónin Þorsteinn Guðmundsson og Ljótunn Pétursdóttir. Ljótunn var talin greind í besta lagi, skemmtileg og gaman- söm en hispurslaus og ómyrk í máli og meinstríðin. Var talin glæsikona á unga aldri en varð föl og hörkuleg með árum enda þá búin að kenna ótæpilega á beiskju lífsins og lýsir Kristleifur Þorsteinsson henni svo að hún væri þannig undir brún sem þaðan gæti verið nokkurra veðrabrigða að vænta. Ljót- unn var talin þokkalega hagmælt og hafa nokkrar vísur hennar geymst og eru að vísu nokkuð misjaínar að gæðum. Um Þórð sem var síðari maður hennar var þessi vísa: Klukkan fjegur kalt er veður úti, Þárður gleður sjálfan sig, syngur og kveðurfyrir mig Um nágranna hennar Odd á Brennistöð- um er þessi vísa: Sittfram glennir söðladýr, sést oft renna í tröðum, örvaspennir ekki rjr, Oddur á Brennistöðum. Um dætur sínar tvær sem sám við rokka sína orti Ljótunn: Tindabykkjur tvœr á rokka spinna, önnurþráð en önnur band, úrþeim báðum lekur hland. Ekki treystu þær sysmr sér til að sitja þegj- andi undir þessum athugasemdum og svör- uðu í sameiningu: Fyrstþú getur engu eirt utan því að skamma, betur vœri kefli keyrt í kjaftinn á þér mamma. Um Ljómnni segir Þorsteinn Björnsson frá Bæ í Bautasteinum: Ljótunn var óltk öðrum konum, Akaflynd, hugstór, laus við prjál. Húnfeddi offjóld affremdarvonum enflestar reyndust þær henni tál. - Eins og svanur á eyðimörk eða í hraunsprungu visnuð björk\ Jónatan Þorsteinsson (1852-1894) var frumbuður þeirra hjóna og er talinn hafa verið með allra efnilegustu ungu mönnum í héraðinu á sinni tíð og auk þess að vera glæsimenni svo eftir var tekið var hann einnig mikill hagleiksmaður og virtist fram- tíðin brosa við honum þegar hann er rúm- lega tvítugur var jafnan dregur til þess sem verða vill. I Múlakoti í Lundarreykjadal bjó þá Guð- ríður Jónsdóttir, prýðilega hagmælt kona en skaprík nokkuð, var einnig af efnagóðu fólki komin en barðist áffam í Múlakoti ásamt manni sínum við lítil efni. Þegar kveðskapur Jónatans fer að berast um sveidr verður Guðríður mjög hrifin af hans ljóðagerð og aldrei spillir að koma sér vel við efnaheimili sem Hælsheimilið vissulega var og yrkir til hans þessa fallegu vísu: Bragagyðju þarf ei þvinga þreytir glaður óðs við stjan. Besta skáldið Borgfirðinga bráðgáfaður Jónatan. Flökkuhjú nokkur vom á ferð í nágrenni Guðríðar og fer hún með vísuna fýrir þau í trausti þess að hún muni berast að Hæli. Það fór og að vonum en hitt fýlgdi með sem ekki mun þó hafa verið meiningin að þarna væri um háð að ræða. A þeim forsendum reiðist Jónatan og yrk- ir til baka æði ljóta vísu sem ég hirði ekki um að birta hér enda minnir mig að ég hafi birt hana í þætti um Guðríði í síðasta jólablaði Skessuhorns. Víkur nú sögunni til Guðríðar í Múlakoti sem bíður heima og vonast jafnvel eftir að sér verði vikið glaðningi fýrir vísuna en fær í stað þess illyrði ein og hefur mörgum sárnað af minna tilefni enda stóð ekki á svarinu: Það er mín ósk ogþað er mín spá, þungri vafinn pressu að gæfusporin gangirfá greyið uppfráþessu. Fleiri vísur munu hafa farið á milli þeirra og nánast orðið að bölbænum sem ýmsir töldu að hefðu orðið að áhrínsorðum á báða vegu. Árið 1882 byrjar Jónatan búskap á Hálsum í Skorradal og giftist 20. október sama ár Snjáfríði Pétursdóttur frá Grund og fæðist þeim síðan dóttirin Kristín 19. ágúst 1883. Sumarið og reyndar árið 1882 var eitt það versta sem heimildir eru um á Islandi í seinni tíð og í Oldinni sem leið er þess getið við árið 1882 að þá hafi beinlínis fallið á svæðinu milli Gilsfjarðar og Skarðsheiðar, 136 naut- gripir, 26 þúsund fjár, 16400 unglömb og 1300 hross. Er þá ótalin sú fækkun sem varð vegna heyskaparleysis og er talið að á þessu ári hafi sauðfé landsmanna fækkað um þriðj- ung. Það hefur alltaf verið erfitt að byrja búskap á Islandi og ekki síst í slíku árferði. Ungu hjónin komu að vísu bæði frá efnaheimilum en kannske voru viðbrigðin einmitt meiri þess vegna. Víst er það að Jónatan unni konu sinni mjög og vildi ekki að hana skorti neitt en efnin bara leyfðu það ekki. Við þessar að- stæður freistast Jónatan til þess að taka ó- ffjálsri hendi kindur með annars marki sem síðan komst upp og var hann dæmdur til betrunarhúsvistar. Við þessar aðstæður var Snjáfríður spurð að því hvort hún hyggðist ekki skilja við Jónatan sem mörgum þótti eðlilegt eftir það sem á undan var gengið en svarið var á þessa leið „Eg held að hans raun sé nógu mikil þó að ég svíki hann ekki líka". Sem eðlilegt er kom þó los á heimilislífið við þessa atburði auk þess sem Jónatan smitaðist af eða að minnsta kost fór að kenna holds- veiki sem að lokum dró hann til dauða. Arið 1886 byrja þau aftur búskap á Vatnshömr- um í Andakíl og búa þar til 1893 að Jónat- an fer í húsmennsku að æskuheimili sínu Hæli og deyr þar 31. ágúst 1894. 1 þeim heimildum sem ég hef fundið um Jónatan er þess jafnan getið að hann hafi verið talinn með gáfuðustu mönnum hér- aðsins á sinni tíð og einnig með allra skemmtilegustu mönnum. A þeim tíma var það siður hagyrðinga að yrkja bæjarímur og báru það margir við en satt að segja var sumt af því ekki merkilegur kveðskapur. Bæjarímur Jónatan skera sig úr þessum kveðskap á tvennan hátt. Bæði eru þær bet- ur ortar en þorrinn af þessari skáldskapar- tegund og þær eru oft á tíðum dálítið mein- legar sem ekki var venja í þessum tilfellum. Eftir því sem ég velti bæjarímum Jónatans fýrir mér verð ég meira í vafa um hvort þarna er á ferðinni beiskja eða kaldranaleg- ur húmor sem varla hefur aflað honum vin- sælda en það er kannske varla von að menn gleddust við sumar hendingarnar. Jónatan virðist heldur ekki hafa búist við eintómu lofi fýrir þennan kveðskap og lætur eftirfarandi vísur fylgja bæjarímu um Lund- arreykjadal: A þig bind ég endahnút ofurlitla bœndaríma, farðu nú aðflakka út fólki að stytta rökkurtíma. Þú ert nokkuð beinaber og burðasmá að krafsa frerann, því með hálfum huga þér hleypi ég út á gaddinn beran. Þér mun hleypa einhver inn úr þérfyrr en kraftinn dregur, sýnist mér og svipur þinn sœmilega hörkulegur. Þó að auki þykkjuna þetta máske sumum grönnum kærðuþigsamt kollótta og ktrmdu við hjá öllum mönnum. Efþeir seg/a um sveitina að sértu skökk og illa kveðin skaltu bara í brestina berja eins og Kaupa - Héðinn. Aldrei heldur aðru nuel ávirðing þó sé þér valin. Farðu nú ífriði s<el ogflyttu. kveðju mína um dalinn. Eyjólfur Gíslason á Hofsstöðum sendi Jónatan kvæðiskorn sem svar fyrir hönd þeirra sem urðu fýrir bæjarímum hans og hefst það á þessu erindi: Vatnshamra byggir vel gáfaður vartþó að hangi álitið, heitir Jónatan hagleiksmaður, hann kann enginn aðjafnast við. Hann yrkir Ijóð um lýða sveit og lofarfáa það ég veit. Samt er það svo að í seinni tíð eru það einmitt bæjarímurnar sem hafa haldið nafni Jónatans mest á lofti þó hann ætti ekki síður skilið að hans væri minnst fyrir ýmislegt annað. Kvenréttindamál voru á þeim tíma tölu- vert til umræðu og hefur vafalaust sýnst sitt hverjum eins og ennþá er um flesta hluti en í kvæðinu Gaman og alvara viðrar hann sitt sjónarhorn: Þegar loksins kemst í kring kvennafrelsis málið endurskapast þjóð ogþing, þá er sopið kálið. Kreddur þ<er sem öldin ól áður, hverfa flestar, sjástþá ei á svörtum kjól sýslumenn ogprestar. Ónei, þá í embcettum allteins verða slyngar ogprédika í pilsunum píkur og meykerlingar. Skiljast láttu þetta þér, þannig orðið getur, maðurinn sýslumannsins er máske bóndatetur. Það er margra manna spá, munum á því kenna loks að verði ofaná allur þorri kvenna Efað líka frelsið frítt fierir ávöxt þenna. lsland verður eins og nýtt undir ríki kvenna! Konan mín sem kvendin hin kannske verði talin. Hver veit nema hreppsstjómin henni verðifalin. Stykkið þó sé þeygifeitt erþetta sigur hálfur, embcettiðfyrst ekki neitt öðlast get ég sjálfur. Um efnahag Jónatans eftir að hann fer að Vatnshömrum veit ég lítið en ekki virðist honum hafa verið sérstaklega hlýtt til kaup- manns þess sem hann gefur þessa umsögn: Flcer nú danski djöfullinn dróttir sig í kringum, brúkar svo í skceðaskinn skjátuna af fátceklingum. Um snúningatelpu sem var hjá Jónatan um tíma varð til þetta erindi: Fljót er hún Stína á stað, stekkur ogfénu að, gcetir um geim. Léttfett og hröð sem hind hleypir ípilsin vind enfinnur enga kind og snýr svo heim. Samdráttur fólks hefur oft orðið hagyrð- ingum yrkisefni og við eitthvert tækifæri varð eftirfarandi til hjá Jónatan: Eggert náir ástaspaug Imbu tjá sem hlýðir, nokkrir spá að tryggðataug togni á um síðir. Snjáfríður var mikil myndar-s og dugnað- arkona og vildi hafa rausn í garði eftir því sem mögulegt var. Eitthvað fékkst hún við yfirsetustörf þó ólærð væri og talin mjög nærfærin við menn og skepnur og var á orði haft hve vel hún hjúkraði manni sínum í veikindum hans. Það er ljóst að Jónatan unni konu sinni mjög og eftirfarandi kvæði sem ber naftiið Konan mín ber þess glöggt vitni: Konan mín þá kemur heim kcerumfinnst mér birta afdegi, henni tek ég höndum tveim hún er Ijós á mínum vegi. Og svo blessað bamið mitt, beggja okkar líf ogyndi, hún fær glaða geðið sitt, gengur móti henni í skyndi. Segir hún með ákefð: Æ! Ertu komin mamma góða, þér ég loksins fegin fie faðminn minn og kossa bjóða. Þannig allt í okkar b<e umbreytist og verður nýrra, öðrum með og betri bl<e, bjartara og miklu hlýrra. Bærinn okkar er svo smár, auðlegð virðist litla geyma en mér finnst hannfagur og hár, fullur af auð efþú ert heima. Fyrst ég á þig, á ég nóg, elskulega konan fríða. Ég á gull og grænan skóg, guðsblessun og kraft að stríða. Þetta kvæði er merkt 1890 en á fertugsaf- mælinu sínu 1892 lítur hann yfir farinn veg og þó það kvæði sé of langt til að birtast sem heild er rétt að líta aðeins í þær línur: Þá er ég kominn á þennan dag þreyttur á holdi og sálu, eftir kaldan auðnuhag á lífsbrautum hálu. Alloftfékk ég áþví skil, erþað skoðun hinna að égfinni ekkert til óhappanna minna. Einnig beri höfiið hátt, helst til lyndisglaður, gefi mig við þjarki þrátt ogþykist vera maður. En þeir vilja ég lúti lágt líkt og sneyptur rakki, beri aldrei höfuð hátt, hyljist rifnum stakki Stórketið sem á mér er örðugþó sé glíman hefur ætíð hamlað mér að hnígafyrir tímann. Við að falla í heimi hér hölda lamast kraftur, það erfátt sem þyngra er en það að standa upp aftur. I bæjarímu um Andakílshrepp lýsir Jónat- an sjálíum sér svo og er þá farið að halla und- an fæti: Jónatan með þrotinn þrótt þrautreyndastur manna allri rúinn gæða gnótt gætir Vatnshamranna. Þó er alltaf stutt í kímnina hjá Jónatan og við eitthvert tækifæri verður til eftirfarandi: Kajfi ég drekk og tóbak tygg og telþað mestu gæði, mínu ekki á liði ligg að Landssjóðurinn græði. En árin og sjúkdómurinn hræðilegi sækja að og við eitthvert tækifæri verður til eftir- farandi staka: Fótstirðir og mjög til meins mæðumst svona á kreiki við erum báðir orðnir eins eg og klárinn bleiki. Eins og áður var á minnst var Jónatan tal- inn með skemmtilegustu mönnum og texti sem hann skrifaði vini sínum í ljóðabréfi sýn- ir að nokkru orðsnilld hans þegar honum tókst upp: Kollegtan nú á enda er, einnig pistill og bænalestur, guðspjallið hefur gleymst hjá mér, það gerir að ég er ekki prestur. Egsetþað þá í endann á útleggingunni - það má vera -tíðindum segjafer égfrá fyrst ogþau póetísera. Ljúkum svo þessari umfjöllun um Jónatan Þorsteinsson með orðum Þorsteins Björns- sonar ffá Bæ í Bautasteinum: „Jónatan skáldfær nú skjóls að njóta, Ur skotmáli horfinn jarðarspjóta." Meðþökkfyrir lesturinn Dagbjartur Dagbjartsson Refsstöðum 320 Reykholt S 435 1367

x

Skessuhorn

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Skessuhorn
https://timarit.is/publication/1096

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.