Skessuhorn - 16.03.2016, Page 44

MIÐVIKUDAGUR 16. MARS 201644
Vörur og þjónusta
Hönnun prentgripa
& alhliða prentþjónusta
Drei bréf - Boðsbréf
Ritgerðir - Skýrslur
Reikningar - Eyðublöð
Umslög - Bréfsefni
Fjölritunar- og
útgáfuþjónustan
Getum við
aðstoðað þig?
sími: 437 2360
olgeirhelgi@islandia.is
R E S T A U R A N T
Upplýsingar í síma: 430 6767
R E S T A U R A N T
Upplýsingar í síma: 430 6767
Sprautu- og bifreiðaverkstæði
Sólbakka 5, Borgarnesi • 437-1580 • sbb@simnet.is
Tjónaskoðun – Bílamálun – Réttingar – Bílrúðuskipti
Þjónustum öll tryggingafélög
Borgarness
Hilmir B ehf
Alhliða pípulagningaþjónusta
hilmirb@simnet.is
facebook.com/hilmirbehf

Vélsmiðja BA
Nýsmíði • Vélaviðgerðir
Breytingar • Viðhald
Vélsmiðja BA • Sólbakka 25 • Borgarnesi • bhk@vortex.is
Björn Kristjánsson 894 – 3336
Arnar Björnsson 849 – 9341
Pennagrein
Hvalfjarðargöng eru oft nefnd sem
dæmi um afar vel heppnaða einka-
framkvæmd. Göngin eru notuð langt
umfram allar spár og ekur varla nokk-
ur maður fyrir fjörð nema í neyð.
Þrátt fyrir þetta erum við að horfa á
20 ára gjaldtöku á þjóðvegi eitt, einu
gjaldtökuna á íslenskum þjóðvegum á
þessu tímabili og engin breyting hef-
ur átt sér stað í þá átt að stytta tíma-
bil gjaldtöku frá því sem upphaflegar
spár gerðu ráð fyrir. Höfundur hefur
ekki aðgang að öllum ársreikningum
Spalar, tölurnar sem hér birtast eru
í nokkrum tilvikum fengnar úr árs-
reikningi ársins á eftir. Nokkrir árs-
reikningar eru aðgengilegir á heima-
síðu Spalar en skýrsluhöfundur keypti
annað hvert ár fyrri ára úr ársreikn-
ingaskrá.
Þjóðvegur 1
Í undirbúningi ganganna var leit-
að í reynsluheim Norðmanna. Ítrek-
að er reglulega í skýrslum og áætlun-
um um byggingu ganganna að gjald-
takan sé ætluð til að greiða fyrir gerð
jarðganganna en þegar þau verða full-
byggð muni Vegagerðin sjá um við-
hald vegarins, enda sé vegurinn þá
orðinn þjóðvegur eitt. Þannig sé hátt-
að í Noregi. Þetta er nokkuð veiga-
mikið atriði þegar kemur að kostn-
aði við rekstur ganganna. Spölur hef-
ur borgað allt viðhald sjálfur og notar
veggjaldið í það í stað þess að krefja
Vegagerðina um að hún sjái um við-
hald á þjóðveginum. Ef upphafleg-
um fyrirheitum hefði verið fylgt varð-
andi það að veggjaldið væri einungis
til að endurgreiða gangaframkvæmd-
ina, ekki til að viðhalda veginum, þá
hefði verið hægt að stytta gjaldtökuna
töluvert.
Arður
Forsvarsmenn framkvæmdarinnar
sömdu við ríkið um að hlutaféð myndi
ávaxtast eins og verðtryggt skuldabréf
með fjórtán prósenta raunvöxtum,
sem er frekar góð ávöxtun. Samning-
urinn kveður á um að þegar félagið
er rekið með tapi veitir Vegagerðin
félaginu lán án vaxta (verðtryggt þó)
fyrir arðgreiðslum. Hluthafar hafa því
fengið fjórtán prósenta raunvexti ár-
lega frá 22. apríl 1995 og að auki upp-
færist hlutaféð sem á að vera greitt út
við slit á félaginu með tilliti til vísi-
tölu. Það er nokkuð veglegt með hlið-
sjón af því að Vegagerðin tekur á sig
alla áhættuna.
Það er athyglisvert að þrátt fyrir
samning ríkisins og Spalar um að lán
Vegagerðarinnar beri enga vexti og sé
víkjandi fyrir öðrum skuldum, þá var
ákveðið að greiða það lán upp á undan
öllum öðrum sem auðvitað jók vaxta-
kostnað Spalar. Hlutafé sem er í raun
og veru skuldabréf sem bera vexti um-
fram markað, verður verðmætara eft-
ir því sem líftími þess eykst. Speli er
einnig heimilt að minnka hlutafé sem
ber verðtryggða 14% vexti á hverju
ári.
Aðkoma ríkisins
Ríkið lofaði að stytta ekki veginn um
Hvalfjörð meira en um tvo kílómetra
að hámarki og að auka ekki gæði veg-
arins. Ríkið lofaði að hætta niður-
greiðslu á Akraborginni og loks er
ákvæði um að ekki megi hefja neinar
gjaldtökur á leiðinni milli Akraness og
Reykjavíkur á rekstrartíma ganganna.
Síðasti liðurinn er nokkuð athygl-
isverður fyrir þá sem sjá fyrir sér að
Sundabrautin verði einkaframkvæmd
og rukkað verði fyrir notkun hennar.
Tryggingar
Jarðgöng ríkisins eru tryggð í Viðlaga-
sjóði. Það að ríkið ábyrgist ekki Hval-
fjarðargöng hefur í för með sér tölu-
verðan kostnað vegna trygginga fyr-
ir Spöl. Ekki er hægt að sjá að Spöl-
ur hafi farið fram á að ríkið ábyrgist
göngin. Rekstarárið 30. september
1998 til 1. október 1999 var kostnaður
við tryggingar 18,3 milljónir. Á verð-
lagi janúar 2016 eru það yfir 40 millj-
ónir. Fyrir árið 1. október 2002 til 30.
september 2003 var þessi kostnaður
orðinn 60,3 milljónir eða 112 millj-
ónir á verðlagi janúar 2016 (hryðju-
verkatrygging). Tryggingar í dag eru
lægri en auðséð er að heildargreiðslur
trygginga samsvara nærri tveimur
árum af afborgunum lána. Hefði rík-
ið tekið á sig ábyrgðina hefði það stytt
líftímann á gjaldtökunni töluvert.
Vaxtakjör
Ekki var farið fram á ríkisábyrgð á
lánum en tekið var erlent lán í nokkr-
um gjaldmiðlum með nokkru álagi.
Lífeyrissjóðir lánuðu að auki á verð-
tryggðum 9,2% vöxtum. Til saman-
burðar er algengt að skuldabréf Íbúða-
lánasjóðs beri 3,75% vexti. Sá tími
sem rukkað er í göngin er því tölu-
vert lengri en ef veitt hefði verið rík-
isábyrgð. Það er vert verkefni að taka
saman hver heildarkostnaður verkefn-
isins hefði orðið ef ríkisábyrgð hefði
verið á verkefninu. Hana hefði ver-
ið hægt að veita hvenær sem er, og er
enn hægt.
Virðisaukaskattur
Spölur fékk virðisaukaskatt af bygg-
ingu ganganna endurgreiddan og
borgar útskatt af vegagjöldum. Höf-
undur hefur ekki fundið neitt um það
að Spölur hafi farið fram á að sleppa
við að borga útskatt. Þvert á móti er að
finna athugasemd frá Speli árið 2005
þar sem beðist er undan því að virð-
isauki falli af bílferðum, þrátt fyrir að
afnám virðisaukans myndi auka svig-
rúm Spalar til að rukka sama verð fyr-
ir ferð og fá meira í kassann. Í svarinu
er bent á að útskattur er fjórfaldur
á við innskatt og sagt að það myndi
hækka rekstrarkostnað (af því aðkeypt
þjónusta myndi verða dýrari þar sem
ekki væri hægt að fá innskatt endur-
greiddan) en það er ekki farið fram á
að halda þeim rétti. Í stað þess að óska
eftir því að vera óháðir virðisauka (það
er að sleppa við bæði inn- og útskatt)
fara forsvarsmenn Spalar fram á að fá
að halda áfram að borga útskatt.
Í aðdraganda Hvalfjarðarganga árið
1992 sendi samgönguráðherra svo-
hljóðandi tillögu til ríkisstjórnarinn-
ar: ,,Ríkisstjórnin heimilar að greiðslu
virðisaukaskatts af umferðargjaldi
um göng undir Hvalfjörð verði frest-
að þar til lokið er greiðslu lána vegna
framkvæmdanna.“ Ekki hefur þessi
gamla tillaga verið rifjuð upp en þetta
hefði sparað Speli umtalsverða fjár-
muni í formi vaxta þar sem þetta fyrir-
komulag er eins og óverðtryggt vaxta-
laust lán. Eftir miklu er að seilast fyr-
ir Spöl sem fyrir lifandis löngu er orð-
inn nettó greiðandi virðisaukaskatts
og hefur nú greitt hátt í tvo milljarða
í þann skatt.

Frítt í Göngin 2015
29. nóvember 2007 birti Spölur frétt
um að skv. núverandi greiðsluflæði
yrðu göngin skuldlaus og gjaldfrjáls
2015. Eingöngu sé beðið eftir við-
brögðum samgönguráðherra um
hvað eigi að gera. Maður myndi halda
að menn hefðu fagnað þessum áfanga
en tveimur mánuðum síðar er staka
gjaldið lækkað í 800 og síðan hverf-
ur fréttin af heimasíðu Spalar. Frétt-
ina má nálgast í vefsjám.
Afskriftir
Í aðdraganda framkvæmdanna var
gert ráð fyrir að göngin afskrifuðust
á svipaðan hátt og hafnarmannvirki.
Höfundur sá minnisblað frá ríkis-
skattstjóra um að afskrifað skyldi um
8% á ári. Í upphafi var afskriftahlutfall
Spalar 4% á ári, en fyrst ekki er ver-
ið að afskrifa eins og í tilviki hafnar-
mannvirkja (hvergi er getið um jarð-
göng), þá nýtist þeim fyrningarhlut-
fall skattalaga 5.b.10: ,, Af eftirtöld-
um mannvirkjum skal árleg fyrning
vera að lágmarki 3% en að hámarki
6%“ Árið 2008 tók Spölur upp á því
að lækka afskriftarhlutfall sitt verulega
og var kominn með það niður í nærri
því 1% ári síðar. Þetta er lægra hlutfall
en skattalög kveða á um. Þetta leið-
ir af sér að bókfærður hagnaður hef-
ur aukist umtalsvert og núna á síðasta
ári greiddi Spölur tekjuskatt uppá 52
milljónir. Miðað við þróun síðustu ára
má búast við því að fyrir árin 2015-18
verði greiddar a.m.k. um 400 milljónir
í tekjuskatt. Þennan skatt er bara hægt
að greiða með innheimtu veggjalds og
þar af leiðandi lengist enn sá tími sem
innheimtan er við lýði.
Óeðlilegar fyrirgreiðslur
til eins hluthafa
10. mars 2016 birtist á Kjarnanum
grein í nafni framkvæmdastjóra og
formanns stjórnar Spalar þar sem þeir
viðurkenna að hafa farið inn á verksvið
Vegagerðarinnar og borgað helming
af 20 km vegi við opnun ganganna -
og árið 2002 aftur tekið á sig enn frek-
ari kostnað sem tilheyrði Vegagerð-
inni. Nú er hlutafé Vegagerðarinnar
í Hvalfjarðargöngum tilkomið vegna
rannsóknarframlags í aðdraganda
byggingar ganganna. Að Spölur hafi
ekki gengið á hlutafé Vegagerðarinn-
ar eða skuldfært þessi fjárútlát er eitt-
hvað sem þarf að staldra við. Að ekki
skuli hafa verið skuldajafnað á árunum
þegar Vegagerðin sá um arðgreiðslur
Spalar er líka rannsóknarefni út af fyr-
ir sig. Þetta hljóta að hafa verið um-
talsverðar upphæðir og ótækt að Spöl-
ur skuli hafa gefið einum hluthafa sín-
um þær á kostnað hinna sem eiga í fé-
laginu.
Þróun rekstrarkostnaðar
Hvalfjarðargöng eru það sem kall-
ast náttúrulegur einokari. Einkenni
þeirra eru meðal annars fallandi með-
alkostnaður og að nýir aðilar eiga
mjög erfitt með að koma á markað-
inn. Með aukinni umferð fylgja auk-
in umsvif en á sama tíma hafa tækni-
framfarir átt sér stað. Til að mynda
hefur banka- og innheimtukostn-
aður farið úr 6,1 milljón (1999) í 6,7
milljónir (2014) eða lækkað að raun-
virði um helming. Flestir aðrir þættir
í rekstrinum hafa aukist langt umfram
verðlag. Það er nokkuð uggvænlegt
hversu mikið skrifstofu- og stjórnun-
arkostnaður hefur blásið út á þessum
árum. Stjórnarlaun hafa hátt í þrefald-
ast að verðlagi þrátt fyrir að stjórnin
hafi fundað mun oftar í aðdragandan-
um að opnun ganganna. 150 milljóna
skrifstofukostnaður yfir jarðgöngum
er annað hvort nokkuð vel gert, eða
frekar fáránlegt.
Tvöföldun ganganna
Samningurinn við ríkið um núverandi
göng kveður á um að þegar göngin
verða orðin skuldlaus verði þau afhent
ríkinu. Spölur hefur unnið að því að fá
að tvöfalda göngin. Hefur Spölur far-
ið út í nokkurn kostnað vegna þessa
verks og hefur undirbúningurinn, sem
að öllu eðlilegu ætti að vera á hendi
Vegagerðarinnar, verið borgaður af
Speli. Þessi
kostnaður
hefur lengt
í rekstrar-
tíma gang-
anna. Það er spurning hvort Spölur
megi stofna til skulda sem teknar eru
inn í reksturinn og hverjar séu höml-
urnar á slíku. Það er þó ljóst að enginn
mun fara í byggingu annarra ganga
nema fá að halda áfram rukkun í nú-
verandi göng.
Að lokum
Það sem vakti mesta furðu í þess-
ari rannsókn um Hvalfjarðargöng
var hversu erfitt var að nálgast gögn.
Spölur er nær alfarið í eigu opinberra
aðila og byggir rekstur sinn á þjóð-
vegi eitt og því hefði maður haldið að
öll gögn sem tengjast félaginu væru
opinber og sem auðvelt ætti að vera
að nálgast.
Ekki er að sjá á fundargerðum
Akraneskaupstaðar, sem á um 10%
hlut í Speli og er einn af þrem stofn-
aðilum ganganna, að þar hafi nokkurn
tímann verið kynnt hvað færi fram í
félaginu. Í fundargerðum bæjarstjórn-
ar er einungis að finna bókanir um
að bæjarstjóra hafi verið falið að fara
með eignarhlutinn en annars ekkert
um að ársreikningar hafi verið lagðir
fram, fyrr en á síðustu árum með nýj-
um bæjarstjóra. Það væri athyglisvert
að vita hvort sami háttur væri þar á hjá
öðrum stjórnarmönnum, því enginn
stjórnarmanna situr í stjórninni fyrir
eigin eignarhlut.
Stjórn Spalar og framkvæmdastjóri
hafa haft mýmörg tækifæri til að stytta
þann árafjölda sem er notaður í gjald-
töku en þau tækifæri hafa þeir ekki
nýtt. Það er hreinlega eins og það sé
viljandi verið að reka fyrirtækið eins
illa og menn komast upp með. Stakt
gjald er ennþá 1000 krónur að nafn-
virði, sama og var við opnun (fór nið-
ur í 800).
Sveitarfélögin sem eiga hlut í göng-
unum hafa ítrekað ályktað um að þau
eigi að vera gjaldfrjáls. Samt er ekki að
sjá að fulltrúar þeirra hafi neitt unnið í
þá átt að flýta því. Full ástæða er fyrir
sveitarfélögin að krefja sína stjórnar-
menn um skýringar á þessu.
Sveitarfélögin hljóta að gera kröfu
á ríkið um að það geri göngin gjald-
frjáls, enda er ríkið búið að spara sér
bein útgjöld með því að fallast á að
hætta endurbótum á Hvalfjarðarvegi
og hætta niðurgreiðslu á Akraborgar-
ferjunni. Einnig hefur ríkið haft um-
talsverðar skatttekjur gegnum virð-
isaukann og arðgreiðslur, upphæð-
ir sem eru hærri en eftirstöðvar lána
Spalar.
Geir Guðjónsson.
Höfundur er hagfræðingur og
Akurnesingur
Aðeins um einkaframkvæmdina Hvalfjarðargöng