Morgunblaðið - 27.09.2019, Qupperneq 18

18 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 27. SEPTEMBER 2019
Á raforkumarkaði
er verslað með rafafl,
sem mælt er í mega-
wöttum (MW), og raf-
orku, sem mæld er í
megawattstundum
(MWh). 1 MW rafafl,
sem starfar í 1 klukku-
stund (h), framleiðir 1
MWh af raforku.
Orkuhluti mark-
aðarins mælir aðeins
framleidda raforku, sem virkjanir
fá síðan greitt eftir samkvæmt til-
boðs- eða uppgjörsverði eftir því
sem ræður.
Aflhluti markaðarins mælir til-
tækt rafafl hverju sinni, hvort sem
það er notað eða ekki. Ef aflmark-
aði er sleppt, eins og gert er t.d. í
Texas, er orkumarkaðurinn kall-
aður „energy only market“.
Raforkumarkaður á Íslandi hefur
ekki enn tekið til starfa en um þess-
ar mundir vinnur Landsnet að
undirbúningi og hönnun á uppboðs-
markaði. Aðalráðgjafar þess eru frá
Danmörku, þar sem hvorki er að
finna vatnsafls- né jarðvarmavirkj-
anir til raforkuframleiðslu.
Ramminn að starfrækslu
raforkumarkaða með réttlátri sam-
keppni og neytendavernd hér á
landi er aðild okkar að Evrópska
efnahagssvæðinu (EES) og þar með
aðgengi að orkupökkum Evrópu-
sambandsins (ESB). Þriðji orku-
pakkinn var samþykktur á Alþingi í
byrjun september sl. með miklum
meirihluta atkvæða. Orkupakkarnir
gegna veigamiklu hlutverki við að
staðla og koma skikkan á við-
skiptahætti innan raforkugeirans,
sem annars gætu orðið flóknir og
jafnvel óáreiðanlegir. Þarna ræður
arðsemi ferðinni, eða kapítalismi í
sinni hreinustu mynd.
Raforkukerfi
Raforkukerfin eru talin eitt af
mestu verkfræðiafrekum 20. aldar-
innar.
Í varmaorkukerfum, þar sem
mest er af kola- og gasaflsvirkj-
unum með nægan aðgang að elds-
neyti, er uppsett afl virkjana mæli-
kvarði á það hvenær reisa eigi
nýjar virkjanir. Þá er talað um að
kerfið sé aflhannað.
Í vatnsorkukerfum eins og hér á
landi er orka eða tiltækt vatn mæli-
kvarðinn. Það er tak-
markað og breytilegt,
aðallega eftir veð-
urfari. Þá er sagt að
kerfið sé orkuhannað.
Því miður notaði
Landsnet/Efla nýlega
uppsett afl í kerfinu
eða aflhönnun til að
finna út hvenær þörf
er á nýrri virkjun, sem
er röng aðferð. Í stað
þess ætti að nota orku-
hönnun, sem er hin
eðlilega aðferð við
þessar aðstæður. Niðurstaðan verð-
ur þá önnur en sú sem mikið hefur
verið rætt um í fjölmiðlum síðustu
vikurnar.
Loftlagsváin
Mannlegar athafnir af hvaða tagi
sem er hafa í för með sér útblástur
á mengandi gróðurhúsaloftteg-
undum, sem mældur er í koltví-
sýrlings-jafngildi. Þar skiptir raf-
orkuframleiðslan máli, en útblástur
þess geira er um 25% af heildar-
útblæstri á heimsmælikvarða.
Parísarsamkomulagið 2015 kveð-
ur á um að aðildarþjóðir skuli hafa
að markmiði að hækkun hitastigs
frá tímum fyrir almenna iðnvæð-
ingu (1850-1900) verði innan við 2
°C á árunum 2020 til 2050, en leitast
verði við að hækkunin verði innan
við 1,5 °C. Ef markmiðin nást ekki
verður það ekki gert að sök og
fjárhagsleg viðurlög ekki í mynd-
inni. Slagkraftur aðgerðanna verður
þess vegna minni en ella.
Vind- og sólarorka
Hin almennu markmið alþjóða-
samfélagsins um minnkandi loft-
mengun skipta vissulega máli, en
það sem skiptir meiru í raforku-
málum er fallandi kostnaðarverð við
virkjun á endurnýjanlegri orku.
Á síðustu árum hefur orðið mikill
vöxtur í vind- og sólarrafstöðvum
erlendis og kostnaður við byggingu
og rekstur virkjana af þeirri gerð
hríðfallið. Þar sem best gerist hefur
kostnaðarverð vindrafstöðva fallið
um 50% frá 2010 og sólarrafstöðva
um 85% og er ekkert lát á lækkun-
inni. Hefur gríðarleg útbygging á
þessari gerð virkjana um allan heim
komið mörgum sérfræðingnum í
opna skjöldu.
Nú er svo komið að kostn-
aðarverð vindrafstöðva á landi er
komið niður fyrir 50 USD/MWh og
sólarrafstöðva niður fyrir 30 USD/
MWh. Til samanburðar má áætla að
kostnaðarverð nýrra vatnsafls- og
jarðvarmavirkjana hér á landi sé
um 50 USD/MWh. Líklegt er að sú
tala fari hækkandi á næstu árum
með aukinni hörku í umhverfis-
málum.
Raforkuframleiðsla frá vind- og
sólarrafstöðvum er breytileg. Í
vindi ganga vindrafstöðvarnar vel
en stöðvast í logni. Á sama hátt
ganga sólarorkuver vel þegar sólin
skín, en stöðvast annars og ávallt að
nóttu til. Þá þarf að koma stuðn-
ingur frá öðrum virkjunum svo sem
vatnsaflsvirkjunum til að fylla upp í
framleiðslulægðir. Þetta jafnar sig
út á raforkumörkuðum.
Einnig er hægt að útfæra vatns-
aflsstöðvar sem dælustöðvar og
dæla vatni upp í hátt liggjandi
vatnslón þegar vind- og sólarorku-
ver eiga afgangsraforku sem mark-
aðurinn getur ekki tekið við. Í Jap-
an og víðar er farið að dæla sjó inn
á land vegna dæluvirkjana, en um-
hverfissjónarmið hér á landi munu
líklega koma í veg fyrir umræðu
þar um.
Gríðarleg atvinnutækifæri hafa
skapast erlendis við fjöldafram-
leiðslu og uppsetningu á vind- og
sólarrafstöðvum og að sama skapi
við að rífa niður gömul kjarnorku-
og kolaorkuver sem ekki standast
samkeppni.
Þarna ræður kapítalisminn, eða
auðvaldsskipulagið, ríkjum í baráttu
gegn loftlagsvánni og virðist það
duga best. Markaðshyggja og hag-
kvæmni er höfð að leiðarljósi og
þeir sem reisa vind- og sólar-
rafstöðvar græða mest.
Töluverðar líkur eru á því að
þessi þróun nái fljótlega hingað til
lands, en nokkrir vindgarðar (hópar
af vindrafstöðvum) hafa þegar verið
hannaðir.
Viðhorf í raforkumálum
eftir þriðja orkupakkann
Eftir Skúla
Jóhannsson »Raforkumarkaður á
Íslandi hefur ekki
enn tekið til starfa en
um þessar mundir vinn-
ur Landsnet að undir-
búningi og hönnun á
uppboðsmarkaði.
Skúli Jóhannsson
Höfundur er verkfræðingur.
skuli@veldi.is
Alþingismenn og
-konur komu fram
fyrir alþjóð í sjón-
varpsútsendingu við
upphaf þings í byrj-
un septembermán-
aðar. Þeim varð sum-
um tíðrætt um þann
skort á virðingu sem
er hjá þjóðinni gagn-
vart Alþingi. Ítrek-
uðu þjónustuhlutverk
sitt við almenning og
mikilvægi aðgengis fólks, ábend-
ingar, skoðanaskipti og nauðsyn
góðs samtals þjóðar og þings.
Ýmsar reglur eru til um hvernig
yfirvald á að koma fram gagnvart
almennum borgurum. Má þar t.d.
nefna: að veita nauðsynlega og
leiðbeinandi aðstoð, að svara með
rökstuðningi, að virða upplýs-
ingarétt, að tryggja gegnsæi, að
stuðla að réttaröryggi, að sér-
hagsmunir stýri ekki niðurstöðu,
að stefnumótun og ákvarðanataka
mótist af sanngirni og virðinu
fyrir lögum. Svo eitthvað sé til
talið.
Við hjón og ábúendur í Fossa-
túni í Borgarfirði urðum fyrir
þeirri reynslu að Alþingi hlutaðist
til með beinum hætti um mál
okkar, uppbyggingu og rekstur,
þar sem ofangreind gildi voru öll
brotin. Alþingi gaf okkur fingur-
inn. Sparifatatal um virðingu Al-
þingis verður hjóm eitt eftir slíka
reynslu.
Í örstuttu máli: Við fengum
staðfestingu á að við værum í
samkeppni við svarta atvinnu-
starfsemi í veiðihúsi Veiðifélags
Grímsár og Tunguár, sem við höf-
um skylduaðild að. Gerðum at-
hugasemdir en var vísað á dóm-
stóla. Unnum í Hæstaréttarmáli
nr. 676/2013. Veiðifélagið leitaði
til Landssambands veiðifélaga
sem fór í þá vegferð að fá lögum
um lax- og silungsveiði breytt,
með hljóðlátum hætti og snið-
göngu annarra hagsmunaaðila.
Þetta tókst með atfylgi Sigurðar
Inga Jóhannssonar, þáverandi
landbúnaðarráðherra. Hann réði
formann Landssambands veiði-
félaga, til þess að semja laga-
breytingu til að leyfa það sem
Hæstiréttur hafði dæmt á móti.
Atvinnuveganefnd Alþingis undir
forsæti Jóns Gunnarssonar og
Lilju Rafneyjar Magnúsdóttur
fetaði hlýðin sömu slóð. Sérhags-
munaaðilinn sagði þeim fyrir
verkum og þau beittu rang-
færslum í nefndaráliti og fram-
sögu. Þingmenn samþykktu síðan,
meðvitundarlausir um inntak lag-
anna í kranaafgreiðslu. Ólög Al-
þingis nr. 50/2015 um breytingu á
lögum um lax- og silungsveiði, nr.
61/2006, urðu til.
Afleiðing þessa er sú að nú
telja veiðifélög landsins sér heim-
ilt að standa í almennum gisti- og
veitingarekstri allt árið (þ.e. ekki
bara á hefðbundnum veiðitíma)
sem felur í sér þunga og niður-
greidda samkeppni við ferðaþjón-
ustuaðila í héraði og hefur reynst
gróðrarstía fyrir svarta atvinnu-
starfssemi. Samkvæmt skilgrein-
ingu Landssambands veiðifélaga
eru þau nú atvinnurekstrarfélög.
Þannig á það sér stað að við í
Fossatúni og aðrir einstaklingar
sem eiga land að veiðiám og reka
ferðaþjónustu, hafa jafnframt
skylduaðild að veiðifélögum og
neyðast þannig til að vera í sam-
keppni við sjálfa sig. Lesa má
söguna alla í www.sveita-
saga.com.
Við töldum að Alþingi hefði
staðið ranglega að lagasetning-
unni og litið fram hjá mörgum
mikilvægum atriðum. M.a. neðan-
greint:
1. Atvinnuveganefnd þótti ekki
tilefni til að kanna
hvort lagagerðin
stæðist félaga-
frelsisákvæði
stjórnarskrárinnar og
viðkomandi mannrétt-
indasáttmála. Við
höldum því fram að
skylduaðild að at-
vinnurekstrarfélagi
standist hvorugt.
2. Atvinnuvega-
nefnd ítrekaði að til-
efni lagabreytingar-
innar væri nefndur
Hæstaréttardómur. – Sjónar-
miðum málsaðilans sem tapaði var
eingöngu haldið fram en aðilinn
sem vann í Hæstarétti var snið-
genginn. Þá var Samtökum ferða-
þjónustunnar ekki boðið að vera
umsagnaraðili.
3. Atvinnuveganefnd fullyrti að
ágreiningur um skylduaðild væri
ekki hluti Hæstaréttardómsins. –
Bæði málssóknin sjálf og niður-
staða Hæstaréttar grundvallaðist
á skylduaðildinni.
4. Atvinnuveganefnd hélt því
fram að markmiðið væri að
breyta og auka lítillega við gild-
andi lög. – Flestir myndu telja að
um grundvallabreytingu væri að
ræða en ekki smávægilega upp-
færslu.
Ári eftir að lögin voru sam-
þykkt fréttum við fyrst af tilvist
þeirra, í mars 2016. Við ákváðum
strax að setja sjónarmið okkar
fram við Alþingi: Að lagasetn-
ingin hafi átt sér stað á hæpnum
eða röngum forsendum. Hvort við
mættum koma ábendingum á
framfæri? Hvort möguleiki væri á
að taka lögin upp væri fallist á
rök okkar?
Okkur var ráðlagt af skrifsstofu
Umboðsmanns Alþingis að koma
sjónarmiðum okkar á framfæri
við stjórnskipunar- og eftirlits-
nefnd Alþingis. Bréf var sent í
apríl 2016 til Ögmundar Jónas-
sonar, formanns nefndarinnar.
Svar barst í október, þar sem
okkur var tjáð að erindið hefði
verið framsent til landbúnaðar-
ráðuneytisins þar sem það snéri
að vinnubrögðum ráðuneytisins.
Þetta er útúrsnúningur því erindi
okkar snéri fyrst og fremst að
vinnubrögðum Alþingis. Annað
bréf og beiðni um fund var sent í
mars 2017 til Brynjars Níelssonar
sem orðinn var formaður stjórn-
skipunar- og eftirlitsnefndarinnar.
Ekkert svar barst, þrátt fyrir
ítrekanir. Þriðja bréfið og beiðni
um fund var svo sent til Helgu
Völu Helgadóttur í maí 2018, en
hún var þá formaður nefndar-
innar. Ekkert svar barst og hún
hefur nú látið af setu í nefndinni.
Nýr formaður, tók við í stjórn-
skipunar- og eftirlitsnefnd nú í
mánuðinum, Þórhildur Sunna
Ævarsdóttir. Við sendum henni
erindi og beiðni um fund. Sjáum
hvað setur.
Það þykir vera að sýna óvirð-
ingu ef hnefinn með löngutöng
upp á við er sýndur fólki. Það er
ekki síður óvirðing þegar kjörnir
fulltrúar til þjónustu almennings
beita þöggun eftir að hafa fengið
kurteislega og málefnalega beiðni
um fund og viðræður. Slík fram-
koma er ígildi þess að gefa fing-
urinn og ekki til þess fallin að
auka virðingu Alþingis.
Alþingi gefur
fingurinn
Eftir Steinar Berg
Ísleifsson
Steinar Berg
Ísleifsson
» Alþingi hlutaðist til
með beinum hætti
um mál okkar, upp-
byggingu og rekstur,
þar sem ofangreind
gildi voru öll brotin.
Höfundur er ferðaþjónustubóndi.
steinar@fossatun.is
Eftir sýknudóm
Hæstaréttar í Geir-
finnsmálum í fyrra bað
Katrín Jakobsdóttir
forsætisráðherra hina
sýknuðu innilega af-
sökunar á því ranglæti
sem þeir höfðu mátt
þola og skipaði í kjöl-
farið nefnd til þess að
semja um greiðslu
skaðabóta. Í ljós kom
hins vegar að samn-
ingsumboð þeirrar nefndar var tak-
markað mjög og hafði ráðherra fyrir
fram ákveðið það hámark sem ríkið
var tilbúið að bjóða. Að sögn lög-
manna hinna sýknuðu var tilboð
ríkisins langt undir því sem dóma-
fordæmi Hæstaréttar gefa til kynna
að séu réttmætar bætur.
Nú bregður svo við, þegar ríkis-
stjórnin sendir greinargerð sína til
dómstóla vegna fyrstu skaðabóta-
kröfunnar sem þar verður dæmt um,
að ríkið krefst algjörrar sýknu, telur
sig óbundið af fyrri sátta-
boðum og segir loks: „Af
hálfu íslenska ríkisins er
öllum ávirðingum gagn-
vart lögreglu og dóm-
stólum, svo og ásökunum
um meinta refsiverða
háttsemi, lögreglu,
ákæruvalds og dómstóla
hafnað enda ósannaðar
með öllu.“ Það var skrítin
afsökunarbeiðni, um
hvaða ranglæti var for-
sætisráðherra þá að tala
og bjóða bætur fyrir?
En það væri gott ef ráðherra gæti
þvegið hendur sínar með þessari yfir-
lýsingu: „Að gefnu tilefni vill forsætis-
ráðuneytið árétta að ríkislögmaður
annast vörn í einkamálum sem höfð-
uð eru gegn ríkinu og hefur almennt
forræði á kröfugerð og framsetn-
ingu hennar.“ Að vísu er hún röng.
Ráðherra hefur forræði á kröfugerð
ríkisins í hverju dómsmáli og ríkis-
lögmaður hefur að engu leyti ríkari
heimildir en hver annar lögmaður
sem vinnur í þágu umbjóðanda síns.
Að láta eins og forsætisráðuneytið
hafi ekki ráðið kröfugerðinni og að
ríkislögmaður hafi sjálfur tekið allar
ákvarðanir í málinu er nýstárleg
skýring. Gott væri ef ráðherra gerð-
ist svo vinsamleg að svara því hvort
greinargerð ríkisins hefði ekki verið
til skoðunar í ráðuneyti hennar áður
en hún var lögð fram fyrir dómi.
Þar sem ráðherra baðst afsök-
unar á fyrra ranglæti sem hinir
sýknuðu urðu að þola væri ágætt að
hún yki ekki á það sjálf. Hins vegar
getur hún huggað sig við það að
ekkert er endanlegt við greinargerð
ríkisins. Ávallt má draga úr kröfum,
fallast á bótaábyrgð og bjóða fram
þá fjárhæð fyrir dómi sem þegar
hefur verið boðin fram utan réttar.
En sé þetta allt saman lögmann-
inum að kenna væri kannski ástæða
til að forsætisráðherra íhugaði að
ráða sér annan betri í það valda-
mikla starf.
Það vorum ekki við,
það var lögmaðurinn!
Eftir Hilmar Garð-
ars Þorsteinsson
» Þar sem ráðherra
baðst afsökunar á
fyrra ranglæti sem hinir
sýknuðu urðu að þola
væri ágætt að hún yki
ekki á það sjálf.
Hilmar Garðars
Þorsteinsson
Höfundur er lögmaður á
Málsvara lögmannsstofu.
hilmar@malsvari.is