Ársrit um starfsendurhæfingu - 2018, Side 72

Erum bara mannleg
Ef horft er yfir söguna er varla annað hægt
heldur en að renna í grun að mannkynið sé
afsprengi þróunar sem hafi ekki alltaf haft
rökvísi í hávegum. Það sem í samhengi
faglegrar ákvarðanatöku gæti virst sem
nokkur löstur, kann að hafa reynst vel
í annars konar, og jafnvel frumstæðari,
aðstæðum. Þannig er augljóst að trygg-
og hjarðlyndi reynist samfélögum vel
þegar eitthvað bjátar á og ógn steðjar að.
Sömuleiðis er ekki verra að fólki þyki vænt
um sína heimatorfu og telji hana vera nafla
alheimsins. Ekkert þessara viðhorfa eru þó
hluti þess að vera gagnrýninn. Ekki frekar
en fordómar sem í viðsjárverðum aðstæðum
og á ógnvekjandi tímum geta verið kostur.
Varla er hægt að mótmæla því að óskhyggja
og hjátrú hafa fært fólki merkingu, tilgang og
öryggi eins lengi og við höfum heimildir um.
Vandamálið er að þessar tilhneigingar
sem eru svo ríkar í eðli okkar hafa
þróast í fjölmargar hvimleiðar glapsýnir. Í
starfstengdu samhengi blasa raunar fjöldi
slíkra mögulegra hleypidóma við okkur.
Sjálfstraust virðist stundum eflast í öfugu
hlutfalli við þekkingu, fyrstu kynni lita alla
dóma sem á eftir koma, við fögnum því
sérstaklega sem fellur strax að heimsmynd
okkar, aðlaðandi fólk fær okkur til að fylgja
sér að málum og ef niðurstaða rökfærslu
fellur að öðrum skoðunum þá getum við
verið furðu blind á forsendur hennar.
Gagnrýnin hugsun sem hæfni
Hvað getum við gert ef hugsun okkar er í
flestum aðstæðum að upplagi fjarri því
að vera gagnrýnin? Gagnrýnin hugsun er
hugsunarmáti – hún er hæfni sem tengir
saman þekkingu á ákveðnum hlutum, færni
til að bregðast við áreiti og áhrifum, mikilvæg
viðhorf til samfélagsins og siðferðisleg gildi.
Hæfnin felst í því að við getum brugðist við
mismunandi aðstæðum þegar kemur að
ákvarðanatöku. Besta leiðin til að skerpa
slíka hæfni á sér fornar heimspekilegar
rætur. Hún er að temja sér að spyrja spurn-
inga þegar við myndum okkur skoðun.
Ekki hvaða spurninga sem er heldur sjö
spurninga sem tryggja að maður sé athug-
ull á allar hliðar hvers máls4.
Fyrsta spurningin er að spyrja hvað til-
tekin skoðun felur í sér. Það getur verið
einkennilega ógagnrýnið að mynda sér
sterka skoðun á einhverju viðfangsefni
án þess að vera með það á hreinu hvert
umfjöllunarefnið er. Önnur spurningin er
hvers vegna maður er að mynda sér skoðun
á þessu efni. Áhrifavaldarnir eru margir og
eins víst að maður sé ekki að mynda sér
skoðun að ástæðulausu. Þriðja spurningin
er hvort þessi skoðun sé í samræmi við
núverandi hugmyndaheim. Auðvitað
mega allir skipta um skoðun en það er svo
einkennilegt að halda einhverju fram sem
stendur í beinni andstöðu við fyrri skoðanir
ef þeim er ekki ætlað að láta undan síga.
Fjórða spurningin er hvort maður skilji helstu
hugtök og sú fimmta hvort skilningur sé til
staðar á þeim gögnum sem skoðun er reist
á. Sjötta spurningin er hvort við getum fylgt
röksemdafærslum, hvort þær séu yfirleitt til
staðar eða hvort mælskubrögð og rökvillur
einkenni alla umræðu í kringum málefnið.
Síðasta, mikilvægasta og líklega flóknasta
spurningin er sú að reyna að gera sér grein
fyrir hvað myndi gerast ef allir hefðu sömu
skoðun og breyttu í samræmi við hana. Skoð-
anir eru sjaldnast einkamál. Hver og einn
breytir oftast í samræmi við skoðanir sínar. Ef
við ætlum að gera gagnrýninni hugsun hærra
undir höfði í hugmyndaheimi okkar þurfum
við að leyfa hugsun okkar að tengjast hinu
mögulega – því sem ætti að gerast. Vitund um
afleiðingar er hluti þess að vera athugull á
allar hliðar hvers máls. Markmiðið er að gera
einhvers konar langtímaplön fyrir sjálfan sig
og aðra. Auðvitað kunnum við að þurfa að
hugsa í styttri lotum en þá eigum við að geta
gert sjálfum okkur og öðrum grein fyrir því
hvers vegna ekki var horft til lengri tíma. Þar
kemur samræðu og rökræðuviljinn fram.
Gagnrýna hugsun má því jafnvel útskýra
á þann máta að það að vera athugull á
allar hliðar sé nokkurs konar 360 gráða
sjónarhorn við ákvarðanatöku. Hún krefst
þess að við þekkjum forsögu þess að skoðun
myndast og þá áhrifaþætti sem hafa komið
fram. Hún krefst þess að við berum kennsl á
rök með og á móti. Og að lokum horfir hún til
framtíðar og þeirra afleiðinga sem gæti fylgt
því að breyta í samræmi við þá skoðun sem
virðist ætla að verða ofan á.
Í raun snýst gagnrýnin hugsun um að hvert
og eitt okkar gæti sín, sérstaklega í faglegu
samhengi, á að leiða ekki forsendur hjá
sér, gera sér grein fyrir áhrifaþáttum á eigin
skoðanir, reyna að finna sem flestar hliðar
hvers máls og myndi sér að lokum skoðun
sem maður er viss um að flest skynsamt
fólk gæti gert að sinni. Í gegnum þetta ferli
kemur fram sá vilji til samskipta og rökræðu
sem er frumskylda hvers fagmanns.
Heimildir
1. Páll Skúlason. Forspjallsvísindi.
Hlutverk þeirra og viðfangsefni.
Pælingar II. Reykjavík: Höfundur;
1989: 146.
2. Guðmundur Heiðar Frímannsson.
Hugarfar gagnrýninnar hugsunar.
Hugur 2010: 119–134.
3. Ólafur Páll Jónsson. Sannfæring og
rök. Gagnrýnin hugsun, hversdagslegar
skoðanir og rakalaust bull. Reykjavík:
Heimspekistofnun – Háskólaútgáfan;
2016.
4. Henry Alexander Henrysson og Páll
Skúlason. Hugleiðingar um gagnrýna
hugsun. Gildi hennar og gagnsemi.
Reykjavík: Heimspekistofnun –
Háskólaútgáfan; 2014: 20–28.
72 virk.is