Morgunblaðið - 30.11.2019, Qupperneq 52

Í20. gr. stjórnarskrárinnar seg-ir: „Engan má skipa embætt-ismann, nema hann hafi ís-lenskan ríkisborgararétt.“
Vitanlega gilda sömu hæfiskilyrði
um setningu í embætti. Ef maður er
vanhæfur til skipunar, þá er hann
vanhæfur til setningar og það í eitt
æðsta embætti landsins, þar sem öllu
varðar að gæta hagsmuna þjóð-
arinnar gagnvart öðrum. Þegar
vinstri stjórn Jóhönnu Sigurðar-
dóttur og Steingríms J. Sigfússonar
hafði breytt lögum um Seðlabankann
í febrúar 2009 í því skyni að flæma
þrjá þáverandi seðlabankastjóra úr
bankanum og síðan sett norskan
fjármálamann, Svein Harald Øy-
gard, í embættið, var hún því að
brjóta stjórnarskrána. Øygard hafði
verið virkur í norska Verka-
mannaflokknum og meðal annars
verið aðstoðarfjármálaráðherra á
vegum flokksins, en rak nú ráðgjaf-
arstofu. Eitt fyrsta embættisverk
Øygards var að taka á móti landa
sínum og flokksbróður, Jens Stolten-
berg, forsætisráðherra Noregs, sem
staddur var á Íslandi. Spígsporuðu
þeir ásamt lífvörðum Stoltenbergs
um bankann, brostu breitt og töluðu
norsku. Hið ágæta starfsfólk bank-
ans, sem hafði lagt nótt við dag í
bankahruninu, hlustaði á hnípið. Var
Ísland aftur orðið hjálenda Noregs?
Fundurinn heima hjá Davíð 2006
Í nýútkominni bók Øygards um starf
hans í Seðlabankanum, Í víglínu ís-
lenskra fjármála, viðurkennir hann
(bls. 192) að ganga þeirra Stolten-
bergs um bankann hafi verið mistök.
Af ritinu má ráða að honum sé hlýtt
til Íslendinga, og þarf ekki að efast
um að hann hafi lagt sig allan fram í
starfi sínu. En þótt hann endurtaki
oft í bókinni að sér hafi fundist mikil-
vægara að horfa fram á við en um öxl
orka margvísleg ummæli hans um
bankahrunið tvímælis. Hann segir til
dæmis að neyðarfundur heima hjá
Davíð Oddssyni sunnudaginn 26.
mars 2006 hafi markað tímamót.
„Hefði verið reynt að ná tökum á
efnahagskerfinu daginn þann hefði
mátt forðast hvellinn“ (bls. 151). Nú
var Øygard vitanlega ekki sjálfur á
fundinum, en hann var haldinn eftir
að Halldór Ásgrímsson forsætisráð-
herra hafði hringt í seðlabankastjór-
ann, þar sem hann var nýkominn í
sumarbústað sinn. Bankastjórar við-
skiptabankanna höfðu látið í ljós við
Halldór áhyggjur af fjármögnun
bankanna næstu vikur, eftir að
Danske Bank hafði birt neikvæða
skýrslu um þá. Bað Halldór Davíð
um að hitta bankastjórana, og boðaði
Davíð þá heim til sín til að forðast
fjölmiðlafár. Auk hans sátu þann
fund Halldór J. Kristjánsson frá
Landsbankanum og Bjarni Ár-
mannsson frá Glitni, og voru þeir í
símasambandi við Hreiðar Má Sig-
urðsson í Kaupþingi, en hann var á
leið til Bandaríkjanna.
Davíð sagði bankastjórunum að
hyggilegast væri að bíða og sjá
hvernig markaðir brygðust við
næstu daga. Það spyrðist strax út og
hefði vond áhrif ef Seðlabankinn færi
í pati að reyna að útvega lausafé er-
lendis. Síðar um kvöldið, þegar
bankastjórarnir voru farnir, komu
seðlabankamennirnir Ingimundur
Friðriksson og Tryggvi Pálsson
heim til Davíðs til að fara yfir málið.
Hættan leið hjá og eftir þetta gripu
bankarnir til margvíslegra aðgerða
til að útvega sér fjármagn til langs
tíma. En innlánasöfnun Landsbank-
ans erlendis má ekki rekja til þessa
fundar, enda var þar ekki á hana
minnst. Mark Sismey-Durrant, for-
stöðumaður dótturfélags Lands-
bankans í Bretlandi, Heritable Bank,
átti frumkvæði að slíkri innlána-
söfnun og var hugmyndin að innlánin
fjármögnuðu hin miklu útlán bank-
ans í Bretlandi. Landsbankinn gat
boðið hærri vexti en flestir keppi-
nautarnir, því að þessir reikningar
voru ódýrir í rekstri. Kaupþing sigldi
síðan í kjölfarið með Edge-
reikningum, sem voru svipaðs eðlis.
Þessi innlánasöfnun fór ýmist fram í
dótturfélögum eða útibúum. Raunar
voru flestar fjárfestingar Íslendinga
í Bretlandi ábatasamar og skýrir það
hvers vegna eignasafn bankans þar
reyndist við uppgjör verðmætara en
margir héldu.
„Eins manns útaustur“
Það var ekki fyrr en eftir hrunið sem
allir sáu það fyrir, eins og skáldið
sagði. Øygard rifjar upp margvísleg
varnaðarorð fyrir bankahrunið. En
menn voru þá að vara við kreppu að
lokinni þenslu, ekki kerfishruni. Ís-
lendingar hafa oft lent í kreppum og
kunna að glíma við þær. Ég veit hins
vegar ekki um nema einn mann sem
varaði við kerfishruni. Þegar í
nóvember 2005, skömmu eftir að
Davíð Oddsson varð seðlabanka-
stjóri, nefndi hann þann möguleika á
fundi í Seðlabankanum með Halldóri
Ásgrímssyni og Geir H. Haarde. Eft-
ir páskakreppuna vorið 2006 var
kyrrt að kalla í eitt ár, en undir árs-
lok 2007 nefndi Davíð aftur þennan
möguleika á fundi í Þjóðmenningar-
húsinu með Geir H. Haarde, Þor-
gerði Katrínu Gunnarsdóttur og
Árna M. Mathiesen, og fyrtist Þor-
gerður Katrín við. Árið
2008 gengu seðla-
bankastjórarnir þrír
hvað eftir annað á fund
ráðherra til að láta í ljós
áhyggjur sínar af bönk-
unum, eins og rakið er í
skýrslu Rannsóknar-
nefndar Alþingis. Þótt
Geir H. Haarde forsætis-
ráðherra og Árni M.
Mathiesen fjármála-
ráðherra deildu þessum
áhyggjum með seðla-
bankastjórunum reis
Samfylkingin öndverð
við. Hún vildi ekki hlusta á neitt sem
kæmi frá Davíð, jafnvel þótt hinir
seðlabankastjórarnir tveir, báðir
gamalreyndir bankamenn, tækju
undir með honum (en í bók sinni læt-
ur Øygard eins og þeir séu ekki til).
Eftir einn fundinn skrifaði formaður
Samfylkingarinnar, Ingibjörg S.
Gísladóttir, hjá sér að hann hefði
verið „eins manns útaustur“. Hún
sagði raunar líka í Fréttablaðinu 4.
september 2008, mánuði fyrir banka-
hrun, að bankarnir ættu að halda
áfram innlánasöfnun erlendis.
Ástarbréfin
Øygard verður tíðrætt um lausafjár-
fyrirgreiðslu Seðlabankans við við-
skiptabankana þrjá síðustu misserin
fyrir bankahrun, ástarbréfin svoköll-
uðu, eins og Davíð Oddsson kallaði
þau, og er á honum að skilja að
Seðlabankinn hefði átt að hætta
henni eða setja strangari skilyrði
fyrir henni. En Seðlabankinn setti
sömu skilyrði fyrir lánum til bank-
anna og seðlabankar í öðrum löndum
og raunar ívið strangari, því að hann
tók aðeins við skráðum bréfum að
veði. Bandaríski seðlabankinn tók
jafnvel um skeið við hlutabréfum
(mestu áhættunni) og hinn evrópski
við óskráðum bréfum. Því má ekki
heldur gleyma að ársreikningar
bankanna voru áritaðir af virtum
endurskoðunarfyrirtækjum, og
matsfyrirtæki höfðu gefið þeim háar
einkunnir. Hefði Seðlabankinn kraf-
ist traustari veða en evrópski seðla-
bankinn hefðu fjármálamarkaðir
umsvifalaust skilið það sem van-
traust á bankana og þeir fallið sam-
dægurs. Raunar virðist Øygard
skilja þetta, því að hann skrifar (bls.
56): „Svipuð úlfakreppa sótti á
stjórnvöld: átti maður að snarhemla
þegar það eitt og sér gat valdið
árekstrinum sem maður var að
reyna að afstýra?“ Sá var kjarni
málsins. Undir lok ársins 2007 stóðu
bankarnir, stjórnvöld og seðlabanki
frammi fyrir afarkostum: Þeir sem
bregðast við eru glataðir; þeir sem
ekki bregðast við eru glataðir. You
are damned if you do;
you are damned if you
don’t.
Hið sama átti við um
minnkun íslenska banka-
kerfisins. Með því hlýtur
aðallega að vera átt við
flutning höfuðstöðva
bankanna til annarra
landa eða sölu eigna í
öðrum löndum. Þótt
Øygard minnist hvergi á
það kemur fram í skýrslu
Rannsóknarnefndar Al-
þingis að þáverandi
seðlabankastjórar lögðu
til við bankana að höfuðstöðvar
Kaupþings yrðu færðar til útlanda,
að Landsbankinn flytti Icesave-
reikningana úr útibúum í dótturfélög
og að Glitnir seldi hinn trausta banka
sinn í Noregi. Við þetta hefði banka-
kerfið minnkað verulega. En þegar
komið var fram á árið 2008 hefði lík-
lega enginn erlendur seðlabanki vilj-
að taka við Kaupþingi á sitt umsjón-
arsvæði, bresk stjórnvöld settu
óaðgengileg skilyrði fyrir flutningi
Icesave-reikninganna í dótturfélag
og ekki hefði fengist nógu hátt verð
fyrir norska Glitni. Auk þess var
Seðlabankinn ekki eftirlitsaðili bank-
anna, heldur Fjármálaeftirlitið. Þess
vegna voru vinsamleg tilboð seðla-
bankastjóra Svíþjóðar og Bretlands,
sem Øygard nefnir, til Seðlabankans
um aðstoð við að minnka bankakerfið
aðeins kurteisistal.
Hvers vegna var Íslandi úthýst?
Øygard bendir réttilega á að ís-
lensku bankarnir fóru mjög geyst,
allt of geyst. Margvísleg falin kerf-
islæg áhætta stafaði af miklum inn-
byrðis tengslum eigenda þeirra og
helstu skuldunauta og þá sér-
staklega Baugsveldisins (bls. 73).
Það voru líka reginmistök þegar
Kaupþing ætlaði í árslok 2007 að
kaupa hollenska bankann NIBC (bls.
91). En Øygard hefði mátt nefna þá
niðurstöðu þeirra Ásgeirs Jónssonar
og Hersis Sigurgeirssonar í bók, sem
hann studdist þó talsvert við, að lík-
lega hefðu eignasöfn íslensku bank-
anna þriggja verið svipuð að gæðum
og eignasöfn erlendra banka al-
mennt. Í því sambandi er umhugs-
unarefni að þeir bresku bankar í eigu
Íslendinga sem gerðir voru upp í
eðlilegu ferli en ekki á brunaútsölu
Heritable og KSF, reyndust eiga ríf-
lega fyrir skuldum. Og þótt íslenska
bankakerfið væri stórt í hlutfalli við
landsframleiðslu var það minna en
bankakerfi Sviss (tíföld landsfram-
leiðsla) og Skotlands (tólfföld lands-
framleiðsla). Á þeim ellefu árum sem
liðin eru frá bankahruninu hefur líka
komið í ljós að margir erlendir bank-
ar voru nærri því í fjármálakrepp-
unni að falla, til dæmis UBS í Sviss
og Danske Bank í Danmörku. Það
sem bjargaði þeim var að seðla-
bankar landa þeirra fengu lausafjár-
fyrirgreiðslu frá bandaríska seðla-
bankanum. Ein mikilvægasta
spurningin um bankahrunið er því:
Hvers vegna var Íslandi neitað um
aðstoð sem önnur lönd, þar á meðal
Sviss og Svíþjóð, fengu?
Øygard bar þessa spurningu ein-
mitt upp við Timothy Geithner,
bankastjóra seðlabankans í New
York (sem sá um samskipti við út-
lönd). Lítið er því miður á svörunum
að græða (bls. 114–116). Geithner og
aðrir bandarískir seðlabankamenn
sögðu Øygard að til þess að mynda
traust hefði Ísland þurft miklu meiri
aðstoð en farið var fram á, en Banda-
ríkin hefðu auk þess enga sérstaka
hagsmuni af því að bjarga íslensku
bönkunum, þar eð viðskipti þeirra í
Bandaríkjunum hefðu verið lítil. Er
þetta trúlegt? Ef gjaldeyrisskipta-
samningur upp á 2–3 milljarða dala
var of lítill hefði verið hægðarleikur
fyrir bandaríska seðlabankann að
gera þess í stað samning upp á 10
milljarða dala. Norðurlandaríkin
þrjú, sem Geithner gerði gjaldeyr-
isskiptasamninga við, voru ekki held-
ur kerfislega mikilvæg, eins og hann
viðurkenndi sjálfur í viðtalinu við
Øygard (bls. 115). Af hverju var Sví-
þjóð, sem aldrei hafði verið banda-
maður Bandaríkjanna, hjálpað, en
ekki Íslandi, sem hafði lagt land und-
ir mikilvæga bandaríska herstöð í
röska hálfa öld? Sú ákvörðun að taka
ekkert tillit til stjórnmálasjónarmiða
heldur fela skrifstofufólki útreikn-
inga var sjálf í eðli sínu stjórn-
málaleg. Á meðan Ísland hafði veru-
legt hernaðarlegt gildi fyrir
Bandaríkin hefðu þau áreiðanlega
ekki úthýst því. En eftir að Kalda
stríðinu lauk töldu bandarísk stjórn-
völd Ísland ekki lengur skipta máli.
Øygard ber saman Sviss og Ísland
svofelldum orðum: „Svisslendingar
voru þrjú hundruð ár að byggja upp
bankageira sem nam áttfaldri vergri
landsframleiðslu (VLF). Það tók Ís-
lendinga fimm ár að nífalda VLF“
(bls. 50). Talan um hlutfallslega
stærð íslenska bankakerfisins er að
vísu ekki alveg rétt, eins og Sigríður
Benediktsdóttir, Jón Daníelsson og
Gylfi Zoëga hafa bent á. Nákvæmari
tala er 7,4 sinnum verg landsfram-
leiðsla. Og spyrja má, ef svissneskir
bankar bjuggu að þrjú hundruð ára
reynslu, af hverju þeir lentu þá í slík-
um erfiðleikum að bandaríski seðla-
bankinn varð að bjarga þeim.
Varnargarðurinn
og Icesave-deilan
Sennilega varð það Íslendingum til
góðs að þeir neyddust til að bjarga
sér sjálfir. Að ráði seðlabankastjór-
anna þriggja var varnargarðsleiðin
(e. ring fencing) notuð. Hún fólst í
því að reyna að bjarga ríkissjóði,
sparifjáreigendum og greiðslumiðl-
uninni, en láta aðra kröfuhafa bank-
anna og eigendur hlutabréfa í þeim
sigla sinn sjó. Þegar Davíð Oddsson
sótti ríkisstjórnarfund 30. september
2008, lagði hann til að sú leið yrði far-
in, en ráðherrar Samfylkingarinnar
tregðuðust við í viku, og varð loks að
senda einkaþotu eftir sérfræðingum
JP Morgan, sem tókst að sannfæra
ráðherrana um þann kost, og voru þá
neyðarlögin samþykkt 6. október.
En Øygard virðist eitthvað hafa mis-
skilið neyðarlögin, því að hann segir
Breta hafa orðið reiða „vegna illrar
meðferðar á breskum viðskiptavin-
um íslensku bankanna“. Síðan segir
hann: „Þeir reyndu að bregðast
skjótt við og stöðva færslur frá ís-
lensku útibúunum í Bretlandi til Ís-
lands, en þá skorti lagaheimildir til
þess“ (bls. 138). Þetta er alrangt,
eins og ég bendi á í skýrslu sem Øyg-
ard vísar þó til í heimildaskrá (bls.
413). Breskir innstæðueigendur
fengu sama forgang í bú Landsbank-
ans og íslenskir. Og breska fjármála-
eftirlitið hafði þegar 3. október kom-
ið í veg fyrir færslur frá útibúi
Landsbankans í Bretlandi til Íslands
með sérstakri tilskipun, sem bannaði
allar slíkar færslur nema með skrif-
legu leyfi, og hafði bankinn sem ann-
aðist slíkar færslur, Barclays, verið
látinn vita af tilskipuninni. Notkun
hryðjuverkalaganna var því óþörf.
Þótt Øygard gleypi við skýringum
bresku Verkamannaflokksstjórn-
arinnar á hörkunni við Íslendinga
var hún með ólíkindum. Kaupþing
safnaði innlánum á sama hátt í
Þýskalandi og Landsbankinn gerði í
Bretlandi, um útibú, ekki dóttur-
félag. Hvers vegna beittu Þjóðverjar
þá ekki sömu hörku og Bretar? Ég
varpa fram þeirri tilgátu í skýrslu
minni að þeir Gordon Brown for-
sætisráðherra og Alistair Darling
fjármálaráðherra, sem báðir voru frá
Skotlandi, hafi ætlað sér að sýna
Skotum hversu varasamt sjálfstæði
gæti orðið. Skotland var eitt helsta
vígi Verkamannaflokksins en skosk-
ir þjóðernissinnar sóttu þar mjög að
flokknum og töluðu um „velsældar-
bogann“ frá Írlandi um Ísland til
Noregs. Darling sagði af lítt dulinni
Norski seðlabankastjórinn segir frá
Umrót Svein Harald Øygard og Jens Stoltenberg, forsætisráðherra Noregs, skoða höf-
uðstöðvar Seðlabankans á fyrsta degi Øygards í embætti seðlabankastjóra, en blátt
bann er lagt við því í stjórnarskránni að skipa erlendan ríkisborgara í slíkt embætti.
Endurminningar
Í víglínu íslenskra fjármála
bbnnn
Eftir Svein Harald Øygard.
Vaka-Helgafell, 2019. Kilja, 431 bls.
HANNES HÓLMSTEINN
GISSURARSON
BÆKUR
52 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 30. NÓVEMBER 2019