Bændablaðið - 29.11.2018, Qupperneq 44

Bændablaðið | Fimmtudagur 29. nóvember 201844
Á FAGLEGUM NÓTUM
Fjárbók fjárræktarfélaganna 50 ára
Á árinu 2018 eru fimmtíu ár síðan
fjárbók fjárræktarfélaganna var
tekin í notkun. Afmælisbarnið
hefur elst vel, því hún er nær
óbreytt frá upphafi til dagsins í
dag.
Á 7. áratugnum voru tölvur
nánast eins og völvur. Eitthvað sem
almenningur hafði enga þekkingu
á, hræddist þær. Þær voru, eins og
Halldór Pálsson, búnaðarmálastjóri
sagði, er hann lýsti gagnsemi
þess að ég fór að nota tölvur í
kynbótastarfi í sauðfjárrækt: Ef þú
setur höfuð manns inn í bakarofn og
fæturna í frystikistu þá er líklegt að
hitinn í miðju líkamans sé 37 á C.
Maðurinn væri því heilbrigður, að
mati tölvunnar!
Haustið 1961 hóf ég söfnun
gagna í ritgerð sem ég hugðist
skrifa sem hluta af framhaldsnámi
í búfjárkynbótum við Norska
Landbúnaðarháskólann að Ási
í Noregi. Niðurstaðan var að
ég notaði gögn frá tveimur
fjárræktarfélögum, Sf. Þistli í
Þistilfirði og Sf. Mýrahrepps í
A-Skaftafellssýslu. Gögn þessara
félaga voru valin vegna þess að
starfsemi þeirra var óslitin frá
1940 til ársins 1961, rúmlega 20
ár. Skýrslur þessara félaga voru
vel færðar, einkum þó skýrslur sf.
Þistils, og allar upplýsingar voru
taldar ábyggilegar. Það reyndist
þó þannig að ég þurfti að ferðast
milli bæja í Sf Mýrahrepps haustið
1961 til að fá viðbótar upplýsingar.
Þar naut ég leiðsagnar þáverandi
,,aðalritara“ félagsins, Elíasar
Jónssonar, bónda á Rauðabergi
á Mýrum. Hann hafði gert upp
skýrslur félagsins um mörg ár og
vissi ,,allt“ um fé á svæðinu. Áður
en ég valdi gögn þessara félaga
hafði ég unnið við handvirkt
uppgjör fjárræktarfélaganna á
annað ár. Ég gjörþekkti því gögnin
og þær aðferðir sem notaðar voru
við uppgjör og hvernig skýrslurnar
voru færðar og gerðar upp.
Ærblöðin
Áður en fjárbókin var tekin í notkun
voru notuð svo kölluð ærblöð.
Ritari félagsins færði úr ,,ærbókum“
félagsmanna yfir á ærblöðin,
upplýsingar af ærblöðunum voru
svo notaðar til að gera upp félögin.
Það gerðist á þrjá mögulega vegu:
a) Ritari félagsins gerði skýrslur
félagsins upp
b) Héraðsráðunauturinn fékk
ær blöðin send og gerði
skýrslurnar upp, eða sendi
blöðin til
c) Búnaðarfélgs Íslands sem
gerði skýrslurnar upp.
Það var uppgjör á félögum sem send
voru óuppgerð til Búnaðarfélagsins
sem ég vann við á annað ár hjá B. Í.
Það uppgjör miðaðist nær eingöngu
við að gera upp meðalafurðir
félagsmanna, Yfirlitsskýrsla I.
Félagar í fjárræktarfélögunum
voru á þessum árum í fæstum
tilfellum með nema nokkrar ær
á skýrslu, að lágmarki 8. Þetta
þýddi að upplýsingarnar voru lítt
nothæfar í kynbótastarfinu, til þess
þurfti bóndinn að hafa allar, eða
allavega sem flestar ær á skýrslum.
Fyrirkomulag skýrsluhaldsins var
of mikil vinna bæði fyrir bændurna
og fyrir ráðunauta, sem unnu að
kynbótastarfi. Það þurfti því að
breyta skýrsluhaldinu þannig að
það útheimti minnu vinnu fyrir
bændurna, hvetti þá til að hafa
allar ær á skýrlum og auðveldaði
úrvinnslu og væru ábyggilegar.
Með Fjárbókinni voru þessi
sjónarmið höfð að leiðarljósi, ekki
síst horft á vinnuhagræðingu og
öryggi. Allar upplýsingar færðar
beint inní fjárbókarfomið, eins og
gert er enn í dag.
1) Allar fastar upplýsingar, ss
nafn og númer ærinnar, nafn
og númer föður og móður var
vélfært beint inní fjárbókina.
Bændur, eða ráðunauturinn,
þurftu því ekki að skrifa þær
upplýsingar á ærblöð á hverju
ári.
2) Færslurnar urðu öruggari
þar sem aðeins voru færðar
inn nýjar upplýsingar, engin
afritun.
3) Einfaldari og fljótlegri
skráningar hvettu til að hafa
allar ær í félaginu
4) Reiknuð var afurðaeinkunn
fyrir ána fyrir það ár og gefin
upp frjósemi, lömb fædd og
til nytja.
Enn fremur segir í ,,Leiðbeiningar
um færslu Fjárbókar
fjárræktarfélaganna“ frá í ágúst
1970 (Sveinn Hallgrímsson 1970):
,,Berist þær til Búnaðarfélags
Íslands fyrir 10. nóvember,
verður hægt að skila uppgjöri
fyrir lambafeður, ærfeður og
nýrri vasafjárbók (Fjárbók) með
einkunnum allra áa á aldrinum 2.-
6. vetra aftur til ritara félagsins fyrir
fengitíma.“
Afurðaeinkunnin var fyrst
reiknuð eingöngu fyrir viðkomandi
ár og var á skalanum 0,1 til 9,9 (S. H,
1967. Sjá einnig S.H 1972) Reiknuð
var einkunn fyrir einlembu og fyrir
tvílembu. Meðaleinkunn tvílembu
var 5,0 og sú sama fyrir einlembu,
5,0. Ekki var reiknuð einkunn fyrir
fleiri afurðaár þar sem ekki var
tölvubúnaður til þess. Það gerðist
ekki fyrr en við fengum aðgang að
,,vél með tölvudisk“ 1973. Þá var
gerð breyting á kerfinu og farið að
reikna einkunnir áa fyrir öll ár á
skýrslu.
Fyrstu útreikningar á einkunnum
áa og einkunnum hrúta sem lamba-
og ærfeðra í tölvu voru gerðar
árið 1967 (S.H 1967). Þá voru
upplýsingar gataðar beint inn af
ærblöðunum, sem reyndist þungt
í vöfum og seinlegt. Árin 1968 og
´69 voru notuð ,,tölvublöð“, þar sem
bóndinn skrifaði tölurnar beint inn.
Þetta var undanfari ærbókarinnar,
sama form, en ekki heft saman í bók.
Fjárræktarfélag Kirkjubólshrepps
tók að sér að gera tilraun með þetta
,,skýrsluform“, sem reyndist vel.
Megin breytingin var auðvitað sú
að í stað orða voru notaðir tölustafir
og búið til talna- eða lyklakerfi, sem
enn er notað (Sveinn Hallgrímsson
1967). Í stað þess að skrifa h
(hrútur) var sett tölustafurinn 1, og
í stað g (gimbur) var skrifað 2 og
eins fyrir aðra eiginleika.
Samtímis var búið til númerakerfi
fyrir hrúta og ær; 2 síðustu stafir
úr fæðingarári og 3 tölustafir fyrir
nr ærinnar eða hrútsins. Jafnframt
voru númer á hrútum 800 og yfir
tekin frá fyrir númer sæðingarhrúta,
eins og er enn í dag. Fyrstu
sæðingahrútarnir sem fengu númer
sem sæðingarstövarhrútur voru:
Spakur 55-801 frá Laxárdal
í Þistilfirði,
Ás 58-802 frá Ærlækjarseli
í Öxarfirði,
Þokki 59-803 frá Holti
í Þistilfirði og
Gyllir 59-804 frá Syðra-
Álandi í Þistilfirði
Þessir hrútar voru teknir inn á
sauðfjársæðingastöð að Lundi
við Akureyri 1964. Haustið 1969
var Vasa-Fjárbókin send út í
endanlegu formi og voru skrifaðar
leiðbeiningar um færslu hennar
á 2. og 3. kápusíðu bókarinnar.
,,Leiðbeiningar um færslu Fjárbókar
fjárræktarfélaganna“ (SH 1970) í
endanlegu formi, með þeim lyklum
sem nota skyldi, var send út til
fjárræktarfélagann haustið 1970.
Aftan við leiðbeiningarnar var
númer sæðingarhrúta, sem þá voru
eða höfðu komið á sæðingarstöð.
Eins og segir í upphafi var trúin á
tölvur ekki mikil á þessum árum.
Það var því ómetanlegt framlag
bændanna á Smáhömrum, Björns
H. Karlssonar, sem þá var formaður
sf. Kirkjubólshrepps, Karls föður
hans sem var að hætta og sonarins,
Guðbrandar, sem lést nýverið, að
verða fyrstir til að taka þátt í þessari
tilraun. Það var dirfska, sem þeir
feðgar sýndu!
Sveinn Hallgrímsson,
fyrrverandi
sauðfjárræktarráðunautur B. Í.
Heimildir:
Sveinn Hallgrímsson 1967.
Leiðbeiningar um
færslur á ,,tölvufærðum
fjárbókarblöðum“ í stað
ærblaða. Fjölrit 4 bls.
Sveinn Hallgrímsson 1969.
Leiðbeiningar um færslu
bókarinnar. 2. og 3.
kápusíðu Vasafjárbókar
fjárræktarfélaganna 1969-70.
Sveinn Hallgrímsson 1969.
Útreikningar á einkunn áa
fyrir afurðir og á einkunnum
hrúta sem lamba- og ærfeður.
Fjölrit 8 bls.
Sveinn Hallgrímsson
1970. Leiðbeiningar
um færslu Fjárbókar
fjárræktarfélaganna. Fjölrit 5
bls. Sent til héraðsráðunauta
og fleiri.
Sveinn Hallgrímsson 1972.
Einkunn áa fyrir afurðir.
FREYR 68: 299-301.