Bændablaðið - 19.03.2020, Qupperneq 40

Bændablaðið | Fimmtudagur 19. mars 202040
Þann 26. febrúar urðu tímamót
í starfsumhverfi landbúnaðar á
Íslandi þegar Úrskurðarnefnd
um upplýsingamál ákvarðaði
að upplýsingar um opinberar
greiðslur til landbúnaðar skulu
teljast opinber gögn (ÚNU nr.
876/2020).
Nú, þegar þessar upplýsingar
verða aðgengilegar, geta bændur,
almenningur, fagfólk og stjórnsýsla
veitt kerfinu eðlilegt aðhald,
metið kosti og galla kerfisins með
gagnrýnum hætti og þar með stuðlað
að eðlilegri mótun þess. Þetta er ekki
síst mikilvægt fyrir bændur sjálfa
enda eiga þeir mikið undir því að
vel sé að verki staðið.
Það mál sem ég rak fyrir
Úrskurðarnefnd um upplýsingamál
snérist einvörðungu um upplýsingar
um greiðslur vegna sauðfjárhluta
búvörusamninga og er málinu
lýst í grein í Kjarnanum þann 4
mars(1). Það hefur þó fordæmisgildi
fyrir allan stuðning hins
opinbera við landbúnað, svo sem
mjólkurframleiðslu og garðyrkju. Ég
leyfi mér að vona að úrskurðurinn
verði til þess að viðkomandi
stjórnvald birti allar upplýsingar
um stuðning við landbúnað með
skipulegum hætti eins og gert er
víðast annars staðar í Evrópu.

Yfirlit um stuðning
við sauðfjárrækt
Eftir ofangreindan úrskurð Úr­
skurðar nefndar um upplýsingamál
afhenti ráðuneyti landbúnaðarmála
mér lista yfir heildarstyrki vegna
sauðfjársamnings til allra búa lands­
ins árin 2015 og 2016. Listarnir eru
langir – nánar tiltekið 2.430 línur –
en hér er gerð tilraun til þess að taka
saman upplýsingarnar í töflum til að
gefa innsýn í þessi merkilegu gögn.
Greiðslurnar eru flokkaðar eftir
landshlutum og upphæð styrkja
(í milljónum kr.; Tafla 1) annars
vegar og hins vegar fjölda styrkja
(Tafla 2), flokkaður eftir upphæð
og landshlutum. Upphæðir eru
færðar til ársins 2020 með því að
margfalda styrkupphæðir frá 2016
með stuðlinum 1,11, út frá hlutfalli
heildarupphæðar stuðningsins 2016
og 2020. Þetta gefur betri mynd af
styrkjunum nú, enda þótt þróun
styrkjanna á þessu tímabili kunni
að vera nokkuð breytileg á milli búa,
en það breytir ekki þeirri mynd sem
þarna birtist, því hér er unnið með
meðaltöl. Heildarupphæðin er um
5,2 milljarðar á ári.
Töflurnar gefa sæmilega heildar­
sýn á dreifingu styrkjanna og
upphæða um landið, hvar eru að
finna bú sem njóta mikils stuðnings
og hvað greiðslurnar verða háar.
Upplýsingarnar í töflunum má einnig
nota til að reikna meðalupphæðir
á bú eftir þessari skiptingu í
landshluta. Greiðslurnar einkennast
af miklum fjölda lágra styrkja, 532
styrkir eru innan við 100 þúsund kr.
og yfir 900 eru undir 500 þúsund
kr. á ári. Um helmingur greiðslna er
undir einni milljón k.r á ári. Fimm
hæstu greiðslurnar eru hærri en 12,5
milljónir á ári og sú hæsta er um 18,5
milljónir kr. á verðlagi 2020.
Á meðfylgjandi mynd er síðan
gerð tilraun til að varpa skýrari
ljósi á hvernig greiðslurnar dreifast
um byggðir landsins, byggt á
skiptingu sem er í gagnagrunni
greiðslukerfisins. Tölurnar á baki
töflunum og myndinni hef ég síðan
birt á heimasíðu minni, moldin.
net undir flipanum „Sauðfé og
beit“. Þar eru undanskilin nöfn á
framleiðslueiningum eða búum,
þó að ekkert mæli í sjálfu sér gegn
birtingu þeirra. Frá mínum sjónarhóli
er það þó ekki mergur málsins.

Er markmiðum
sauðfjárstyrkja náð?
Rétt er að gera tilraun til tengja þær
upplýsingar sem hér koma fram
við tilganginn með stuðningi við
sauðfjárframleiðslu. Markmiðin
eru reyndar mjög fjölbreytt eins og
þau eru tíunduð í búvörusamningum,
en þar eru nefnd markmið sem lúta
að umhverfisvernd, hagsmunum
neytenda, byggðasjónarmiðum auk
markmiða sem snúa að innviðum
greinarinnar. Gögnin sýna ljóslega
að úthlutun styrkja til sauðfjárræktar
er ekki miðuð við þau landsvæði
sem best eru til þess fallin út frá
náttúrunnar hendi, stórir styrkir
renna til svæða með mjög mikil
rofvandamál, útbreiddar auðnir
o.s.frv.
Áður hafði komið fram að
framkvæmd landnýtingarþáttar
gæðastýringarinnar er mjög
vafasöm og stenst ekki(2,3,4). Því
hafa markmið er miða að bættri
landnýtingu ekki náðst. Er varðar
byggðasjónarmiðin, þá hefur vel
tekist til um mörg svæði, þar sem
margir styrkir falla til héraða þar
sem önnur atvinnutækifæri eru
fábrotin.
Hins vegar renna að sama skapi
háir styrkir til svæða þar sem önnur
tækifæri eru yfrin, m.a. á Suðurlandi
og Vesturlandi. Því má setja
spurningarmerki við notkun þessa
fjár undir hatti byggðastuðnings. Að
hugað sé að hag neytenda í þessu
samhengi orkar verulega tvímælis
– aðeins hluti þjóðarinnar neytir
dilkakjöts og sá hluti fer minnkandi.
Af framansögðu er ljóst að mjög
vafasamt má telja að markmiðum
sauðfjárhluta búvörusamninga sé
náð með þessum greiðslum.

Tómstundabúskapur
á kostnað almennings
Hátt hlutfall lágra styrkja vekur
athygli. Þarna eru væntanlega
að hluta greiðslur til búa þar
sem önnur framleiðsla á borð
við mjólkurframleiðslu er
meginbúskapurinn. Ætla má að
sumir bændur sem eru að stofni til
í annarri framleiðslu haldi kindur
sér til gamans, sem má draga í
efa að falli vel að markmiðum
búvörusamninga. Þarna er einnig
að finna verulegan fjölda greiðslna
til styrkþega í þéttbýli er stunda
tómstundabúskap. Þar má telja
greiðslur til aðila á Reykjanesi
(t.d. Grindavík, Reykjanesbæ),
í Reykjavík og á allmörgum
þéttbýlisstöðum út um landið (t.d.
Akranes, Stykkishólmur, Akureyri,
Selfoss).
Þegar upplýsingar af þessu tagi
liggja fyrir vakna spurningar um
hvort verja eigi skattfé til að styðja
við tómstundabúskap yfir höfuð.
Upphæðirnar eru sannarlega lægri
að meðaltali, en það safnast þegar
saman kemur yfir 10 ára langt
styrktímabil (og í raun lengra).
Til gamans má geta þess að
Húsdýragarðurinn í Reykjavík er á
þessum lista, með lága upphæð á ári.

Stór bú
Hæstu upphæðirnar vekja einnig
athygli. Þegar ærgildi sem lögð eru
til grundvallar eru orðin fleiri en eitt
þúsund og nærri 1500 í einu tilfelli
þarf mikið beitiland. Ef lambá í
úthaga þarf 8 ha af haglendi(4) og
jafnvel meira á hálendi eða afréttum
– sem er ekki rúmt reiknað, þá þarf
80 km2 beitilands fyrir hverja
1000 lambær og 120 km2 af grónu
beitilandi fyrir stærsta búið, tæplega
1500 lambær.
Rannsóknir sýna að ekki er góð
eftirfylgni með því að nægt land
sé fyrir hendi(2,4) og fjármargir
bændur beita iðulega á annarra
manna land (jafnvel hálfu sýslurnar)
án þess að liggi fyrir undirritað
samþykki annarra landeigenda.
Vissulega getur verið réttlætan­
legt markmið að stækka bú til að
auka hagkvæmni, en það sjónarmið
rekst á umhverfis jónarmið þegar
slíkum fjárfjölda er náð, endar er
lítil eftirfylgni með því að tryggja að
landgæði séu nóg og það skal skýrt
tekið fram að landnýtingarþáttur
gæðastýringar skilar ekki því
markmiði (2,4). Þá má einnig segja
að stækkun og fækkun fjárbúa geti
verið andstæð byggðasjónarmiðum,
búin verða æ færri. Því vakna
aftur hér veigamiklar spurningar
um markmið sauðfjársamninga,
stefnumótun og framkvæmd.

Nýir tímar?
Að lokum skal það ítrekað að nú
er ekkert því til fyrirstöðu að birta
upplýsingar um opinberan stuðning
til landbúnaðar framleiðslu með
skipulegum og aðgengilegum
hætti. Vonandi tekur ráðuneyti
landbúnaðarmála vel við sér. Ég
minni á að hluti þessara upplýsinga
hafa nú verið birtar á moldin.net
(flipinn „Sauðfé og beit“).
Á það skal og bent að aðrir geta
einnig beðið um upplýsingar um
greiðslur ríkisins til landbúnaðar
í ljósi úrskurðarins sem hér er
vísað til. Því fleiri augu sem rýna í
stuðninginn – því fleiri raddir sem
heyrast – þeim mun líklegra er að
unnt sé að skapa hagfellda þróun á
stuðningi almennings við landbúnað
og dreifbýli.
Ólafur Arnalds,
prófessor við Landbúnaðar-
háskóla Íslands
(1): Kjarninn:https://
kjarninn.is/skodun/2020-
03-03-upplysingar-um-
landbunadarstyrki-eru-
opinber-gogn/
(2):Jónína Sigríður Þorláks-
dóttir 2015. Connecting
Sustainable Land Use and
Quality Management in
Sheep Farming: Effective
Stakeholder Participation
or Unwanted Obligation?
MS ritgerð, Umhverfis- og
náttúruvísindasvið, Háskóli
Íslands.
(3):Jóhann Helgi Stefánsson
2018. Of Sheep and
Men. Analysis of the
agri-environmental cross-
compliance policies of the
Icelandic sheep grazing
regime. MA ritgerð,
Félagsvísindasvið, Háskóli
Íslands.
(4):Ólafur Arnalds 2019. Á
röngunni. Alvarlegir
hnökrar á framkvæmd
landnýtingarþáttar
gæðastýringar í
sauðfjárrækt. Rit LbhÍ nr.
118. Landbúnaðarháskóli
Íslands. https://
www.moldin.net/
uploads/3/9/3/3/39332633/
rit_lbh%C3%8D_nr_118.
pdf
LESENDABÁS
Tímamót - Landbúnaðarstyrkir eru opinber gögn:
Stuðningsgreiðslur til sauðfjárræktar
Tafla 1
0-0,1 0,1-0,5 0,5-1 1-2 2-3 3-4 4-5 5-7,5 7,5-10 10-12,5 12,5-15 >15 Samtals
Landsvæði
Vesturland 1,6 19,1 29,2 99,4 82,4 75,8 127,3 174,5 142 35,1 12,8 - 799,1
Vestfirðir 0,3 3,4 9,2 18,7 34,7 40,6 36,3 79 32,3 10,3 27,2 - 292
Strandir 0,1 0,3 2,4 6,8 14,5 28 44,5 71,4 16,2 - - - 184,3
Norðurland V 0,4 6,5 14,9 46,7 85 92 106,3 229 171,6 88,9 26,7 15,5 882,8
Norðurland 3,4 24,8 28,4 104,6 87,9 76,3 102,1 100 58,5 32,7 - - 619,1
Norðausturland 1,3 8,9 20,7 58,8 48,6 89,8 93,8 188,3 143,3 55,5 - 18,5 727,4
Austurland 1,1 6 14 43,2 68,8 77,1 74,4 276,6 137,8 11 - - 710
Skaftafellssýslur 1 5 18,4 29,1 37,3 71,4 79,9 133,2 40,8 21,7 - - 437,9
Suðurland 4,3 24,5 49,5 113,4 82,7 84,3 71,1 45,2 9,8 21,6 - - 506,5
Suðvesturland 0,5 3,3 2,2 9,6 - - 11,8 - - - - - 27,5
Þéttbýli (hluti) 3,4 2,7 2,2 - - - - - - - - - 8,3
Samtals 17,4 104,5 191,1 530,3 541,9 635,3 747,5 1297,2 752,3 276,8 66,7 34 5.192,0
Dreifing styrkja í milljónum króna á ári
milljónir króna
Ólafur Arnalds. Mynd / Ása
Tafla 2
0-0,1 0,1-0,5 0,5-1 1-2 2-3 3-4 4-5 5-8 8-10 10-12,5 12,5-15 >15 Samtals
Landsvæði
Vesturland 60 70 38 69 33 22 28 28 17 3 1 - 369
Vestfirðir 9 12 13 12 14 12 8 13 4 1 2 - 100
Strandir 4 1 3 6 6 8 10 12 2 - - - 52
Norðurland V 17 26 20 30 34 26 24 37 20 8 2 1 245
Norðurland 83 78 37 71 35 22 23 17 7 3 - - 376
Norðausturland 42 30 27 40 20 25 20 31 17 5 - 1 258
Austurland 33 25 19 28 27 22 16 45 16 1 - - 232
Skaftafellssýslur 26 20 26 18 15 20 18 21 5 2 - - 171
Suðurland 125 97 65 80 34 24 16 8 1 2 - - 452
Suðvesturland 17 12 3 7 - - 2 - - - - - 41
Þéttbýli 116 15 2 - - - - - - - - - 133
Samtals 532 386 253 361 218 181 165 212 89 25 5 2 2.429
Dreifing styrkja í milljónum króna á ári
fjöldi íbúa
Tafla 1. Dreifing styrkja skipt eftir landshlutum og styrkupphæðum. Styrkjunum er skipt upp í 12 flokka eftir styrkupphæð.
Lægsta bilið eru styrkir undir 100 þús. kr. (vinstra megin) en samtals eru styrkir í því bili 17,4 milljónir kr. og sem dæmi renna
þar af 3,4 milljónir til þéttbýlis (að lágmarki). Hæsta bilið (lengst til hægri) eru styrkir yfir 15 milljón kr. samtals 34 milljónir.
Reiknað á gengi 2020.
Um skiptingu í landshluta í töflunum: Suðvesturland telur með Kjós. Ákveðið að taka Strandir sér. Norðurland telur
hér Skagafjörð og Eyjafjarðarsýslu. Norðausturland telur Þingeyjarsýslur að Vopnafirði. Austurland tekið að Hornafirði.
Skaftafellssýslur aðskildar frá öðrum hlutum Suðurlands. Aðrar leiðir við skiptinguna hefðu að sjálfsögðu komið til greina.
Heildarlistinn er birtur á moldin.net.
Tafla 2. Fjöldi styrkja skipt upp eftir landshlutum og styrkupphæðum. Styrkjunum er skipt upp í 12 flokka eftir styrkupphæð.
Lægsta bilið eru styrkir undir 100 þús. kr. en samtals eru 532 styrkir í því bili, þar af 116 sem renna til þéttbýlis (að lágmarki).
Hæsta bilið (lengst til hægri) eru styrkir yfir 15 milljón kr. sem telur tvo styrki.
Mynd 1. Dreifing greiðslna til sauðfjárbúa eftir hreppum eins og þeim er skipt
í gagnagrunni atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytisins. Litir gefa til kynna
heildargreiðslur í hvert sveitarfélag. Notað er verðlag 2020 reiknað upp úr gögn-
um frá 2016.
Bænda
2. apríl