Spássían - 2013, Qupperneq 6

6
jálfsagt gæti einhverjum
fundist býsna yfirdrifið að
persóna í skáldsögu upplifi
á aðeins tæpum tveimur mánuðum
eldgos, mannskæða drápspest, lok
heimsstyrjaldar og fullveldishátíð.
Hvaða höfundur sem er gæti fengið
skömm í hattinn fyrir svo óraunsæja
samfélagslýsingu og uppskrúfaða
dramatík. Stundum er þó
raunveruleikinn ótrúlegri en nokkur
skáldskapur og sú er einmitt raunin
í nýjustu bók Sjóns, Mánasteini,
sem er söguleg skáldsaga og gerist í
Reykjavík haustið 1918.
 Í Mánasteini segir frá sextán
ára gömlum munaðarlausum
dreng, Mána Steini Karlssyni, sem
býr á háalofti hjá gamalli konu
og eyðir megninu af tíma sínum
í kvikmyndahúsum, á rölti um
borgina eða með „kónum“. Máni
Steinn, eða „drengurinn“ eins og
sögumaður kallar hann oftast,
vinnur nefnilega fyrir bíóferðunum
með vændi og veitir fjölmörgum
karlkyns bæjarbúum kynferðislega
útrás í skjóli nætur, bak við luktar
dyr eða undir kletti í Öskjuhlíðinni.
Sagan gerist á átta vikum og
þótt söguþráðurinn hverfist að
nokkru leyti um áhrif spænsku
veikinnar á drenginn og bæjarlífið
er aðalspennuvaldurinn – og eitt
meginviðfangsefni bókarinnar
– kynferðislíf og kynhneigð
drengsins. Hápunktur sögunnar er
fullveldisdagurinn 1. desember, þó
ekki hátíðarathöfnin sjálf heldur það
sem gerist á meðan á henni stendur.
Eftir það eru örlög drengsins ráðin –
og þó ekki.
 Þessi stutta skáldsaga er
sérstaklega áhugaverð fyrir þær
sakir að hún er ein af sárafáum
íslenskum bókum, hvort sem er
sagnfræðilegum eða skálduðum,
sem komið hafa út og fjalla um
hinsegin fólk eða persónur á fyrri
hluta tuttugustu aldar. Mánasteinn
gerist á tímum þar sem „samræði
gegn náttúrulegu eðli“ var
bannað samkvæmt íslenskum
hegningarlögum. Samkynhneigð
var ekki til sem flokkunarhugtak og
kynvilla og hómósexúalismi voru
orð sem heyrðust afar sjaldan en
þá langoftast í neikvæðri merkingu.
Fátt var skrifað um hinsegin tilveru
á þessum árum og ef það var skrifað
var það sjaldan gefið út. Af þeim
sökum hefur myndast eyða í sögunni
og tilvist fólks eins og Mána Steins
hefur verið dregin í efa, samanber
undirtitil bókarinnar: Drengurinn
sem aldrei var til.
 Sjón nálgast þetta viðfangsefni
sitt fordómalaust, opinskátt og –
það sem er kannski mikilvægast
– af skilningi. Máni Steinn er ekki
samkynhneigður eða hommi í
nútímamerkingu þeirra orða, því
hann skilgreinir kynhneigð sína
ekki og heillast bæði af körlum og
konum. Sjón sýnir engan tepruskap
þegar kemur að því að lýsa kynlífi
tveggja karla, enda engin ástæða
til. Kynlífssenurnar eru margar,
myndrænar og nákvæmar; sumar
lýsa því hvernig drengurinn fær
pening fyrir næstu bíóferð en
aðrar eru fallegar ástarsenur. Hin
ævintýralega Sóla Guðb. vekur
enn fremur þrá drengsins og
hann sefur með rauða klútinn
hennar um hálsinn. Allt ber
þetta vitni um skilning og innsæi
skáldsagnahöfundar sem hefur sett
sig inn í hugarheim og samtíma
persónu sinnar en reynir ekki að
útskýra eða skilgreina tilvist hennar
og hegðun með nútímahugtökum.
 Eins og fram kom í viðtali Egils
Helgasonar við Sjón í Kiljunni
30. október var vandað til verka
við heimildaöflun í aðdraganda
þessarar bókar, líkt og annarra
sögulegra skáldsagna höfundarins.
Mánasteinn er rík samtímalýsing á
Reykjavík, sem var 15.000 manna
bær árið 1918, og áminning um
að Íslendingar voru alls ekki allir
einangraðir í torfkofum sínum fram
að síðari heimsstyrjöld eins og
stundum hefur verið haldið fram.
Kvikmyndamenning í Reykjavík var
til dæmis mjög lífleg um þetta leyti
og þar fengu Íslendingar eins og
Máni Steinn að skyggnast út fyrir
landsteinana og kynnast erlendri
menningu.
 Vinsældir kvikmyndanna voru þó
gagnrýndar af ýmsum og það kemur
fram í skáldsögu Sjóns, þar sem
læknir nokkur heldur því fram að
kvikmyndagláp geti leitt til kynvillu.
Með þessu er vísað til íslenskrar
þjóðernisorðræðu þar sem því var
gjarnan haldið fram langt fram
eftir tuttugustu öld að erlend
menning á borð við kvikmyndir,
djass og afþreyingarbókmenntir
spilltu íslenskum ungmennum. Í
Mánasteini eru kvikmyndir aftur
á móti haldreipi drengsins og
veita honum styrk til að takast
á við lífið, þótt hans kynvillta líf
samræmist kannski ekki íslenskum
þjóðernishugmyndum. Þannig
er skáldsaga Sjóns einnig óður til
kvikmyndalistarinnar – eða lista
yfirhöfuð – og áhrifamáttar hennar.
 Mánasteinn er lítil bók en
innihaldið er einstakt. Líkt og
steintegundin sem vísað er
til í titlinum leggur einhvern
óútskýranlegan innri bjarma frá
þessari sögu og aðalpersónu
hennar. Hún fjallar um flókið efni án
þess að gera tilraun til að útskýra
það til fullnustu og veitir innsýn í
menningar- og sögulegan kima sem
ekki hefur verið varpað ljósi á áður á
Íslandi. Síðast en ekki síst fjallar hún
um hvernig listsköpun á borð við
kvikmyndir getur breytt lífi fólks – og
það er fallegur boðskapur.
Eftir Ástu Kristínu Benediktsdóttur
Sjón. Mánasteinn. Drengurinn sem
aldrei var til. JPV útgáfa. 2013.
S
kynvilla á dögum
spænsku veikinnar