Bókasafnið - mar. 2020, Blaðsíða 7

Bókasafnið 43. árg – 2019-2020 7
væru vefheimildir 12,9% en að viðbættu efni sem við nánari
athugun, var greinilega tekið af vef, fór hlutfallið upp í
15,8%. Af 281 erlendum tímaritum, voru 146 aðgengileg
í landsaðgangi á árunum 2002 og 2003, eða 52%. Fjöldi
erlendra tímarita hefur hátt í fjórfaldast síðan og fjöldi
tímaritsgreina gott betur. Árið 2015 er vísað átta sinnum
í einungis sjö erlend tímarit sem keypt eru í pappírsformi.
Það gera 0,6% þannig að 99,4% erlendra tímarita munu vera
rafræn. Notkun rafræns efnis hefur því stóraukist, frá bilinu
10-16% í tæplega 58% sé tekið mið af úrtaki 2.
Tungumál heimilda
Nemendur nota nær eingöngu heimildir á íslensku og ensku
sem hefur yfirhöndina. Heimildir ITÞ skera sig úr þar sem
yfir 81,8% þeirra er á ensku enda mikið þar um erlendar
tímaritsgreinar. Enskar heimildir eru 55,6% hjá UMF og
50,3% hjá KEN. Notkun annarra erlendra tungumála er
hverfandi lítil og bundin við mjög fáa nemendur.
Í athugun Kristínar og Þórhildar (2004) frá 2002 og 2003
voru 27,8% heimilda á íslensku á móti 40,13% árið 2015
(mynd 4). Notkun á íslensku efni hefur því aukist mikið.
Framboð á íslensku efni hefur eflaust aukist hlutfallslega á
síðustu árum sem verður að teljast jákvæð þróun. Má þar
nefna veftímaritið Netlu sem hóf göngu sína 2002 og hefur
verið geysivinsælt. Þá hefur rannsóknarvirkni kennara aukist,
doktorum fjölgað og gefnar hafa verið út veglegar bækur
og fræðigreinar á íslensku. Til glöggvunar þá eru árið 2015,
71% íslensku heimildanna gefnar út 2004 eða síðar og er þá
ekki meðtalið vefefni sem er án dagsetningar. Ef vefefnið er
talið með og áætlað að það muni falla undir þetta tímabil fer
talan í 77,2%. Mynd 5 sýnir hvernig hlutfall efnis á íslensku
eykst eftir því sem heimildirnar verða yngri, hjá hópnum frá
2015.
Aldur heimilda
Aldur heimilda er einn mælikvarða um gæði (Beile, Boote og
Killingsworth, 2004; Weber og Allen, 2014). Mynd 6 sýnir
hlutfallslega skiptingu eftir tímabilum. Flestar heimildir eru
frá 2006–2010. Fjöldi heimilda ÍTÞ og UMF eykst jafnt og
þétt til útgáfuáranna 2006–2010 en síðan dregur úr notkun
á nýrra efni, eða frá tímabilinu 2011–2015, einkum hjá ÍTÞ.
Hjá KEN eykst notkun á yngra efni jafnt og þétt til 2011–
2015 að frátöldu efni útgefnu 1991–1995 þar sem eitthvað
dregur úr notkun. Meðalaldur heimildar er 9,9 ár.
Þegar á heildina er litið (mynd 6) kemur í ljós að 28,4%
heimilda er innan við fimm ára og 3,5% heimilda eru án
útgáfuárs en það mun allt vera vefefni. Ætla má að vefefnið
sé ekki mjög gamalt og ef gengið er út frá því að það sé
innan við níu ára má reikna með að 61,5% heimilda séu níu
ára eða yngri og um 80% 14 ára eða yngri. Til samanburðar
voru 67,4% heimilda í rannsókn Griffins (2016) á
doktorsverkefnum í menntastjórnun 10 ára eða yngri og
meðalaldur 10,8 ár sem er svipað og í doktorsverkefnum hjá
Edwards og Jones (2014) þar sem hann var 11 ár. Í rannsókn
Condic (2015) er meðalaldur heimilda doktorsnemenda
heldur hærri eða 12,4 ár og í niðurstöðum Kayongo og
Helm (2012) er meðalaldur heimilda í félagsvísindum 15,7
ár. Í þessum samanburði er meðalaldur heimilda upp á
tæplega 10 ár og er vel viðunandi.
Bækur og bókarkaflar
Samkvæmt heimildaskrám er vísað í 1.281 íslenska bók og
1.886 erlendar. Af íslensku bókunum trónir Aðalnámskrá
grunnskóla á toppnum og síðan fylgja bækur John Deweys,
Reynsla og menntun og Hugsun og menntun, og Litróf
kennsluaðferðanna eftir Ingvar Sigurgeirsson fylgir í kjölfarið.
Mest notuðu erlendu bækurnar eru um aðferðafræði.
Greinar í innlendum og erlendum bókum eru 1.288 sinnum
skráðar sem heimildir. Af 10 mest notuðu bókarköflunum
fjalla átta um aðferðafræði. Þeir tveir sem eftir standa eru
Hugsun, reynsla og lýðræði eftir Ólaf Pál Jónsson í John
Dewey í hugsun og verki – Menntun, reynsla og lýðræði og
Kennsluhættir eftir Ingvar Sigurgeirsson og fleiri í bókinni
Starfshættir í grunnskólum við upphaf 21. aldar.
Mynd 4 – Hlutfallslegur (%) samanburður á heimildanotkun, bækur,
tímarit og vefheimildir 2002–2003 og 2015, nemendafjöld: 2002–2003:
N=18, 2015: N=122

Mynd 3 – Samanburður á hlutfallslegri (%) notkun meistaranema á mismunandi tegundum heimilda 2002–2003 og 2015,
fjöldi heimilda: 2002–2003: N=1246, 2015: N=8697
Samanburð á notkun bóka og bókarkafla þarf samt að taka með ákveðnum fyrirvara því misjafnt er
hvernig einefnisrit eru skilgreind í rannsóknum. Þar eru tímaritsgreinar áreiðanlegri til samanburðar.
Þær eru ekki nema 32,8% heimilda í verkefnum hér þegar hlutfallið í erlendum rannsóknum er
yfirleitt á bilinu kringum 40 til 50% (Feyereisen og Spoiden, 2009; Griffin, 2016; La Haycock, 2004;
Smith, 2003) og yfir 55% að meðaltali í rannsókn Kayongo og Helm (2012). Þetta er talsverður munur.
Námsritgerðir reka lestina með 215 heimildir. Við kennslu í upplýsingalæsi eru nemendur varaðir við
að vísa mikið í námsritgerðir. Notkun þeirra er á bilin 1,4 til 2,1% sem er svipað hlutfall og í
niðurstöðum Smiths (2003) og Feyereisens og Spoidens (2009) sem mældu slíka notkun.

Form heimilda
Eins og áður hefur verið vikið að, er ekki einfalt mál að sjá út frá heimildalistum hversu stór hluti
heimilda er rafræ n. Í úrtaki 2 er hlutfall þeirra heimilda sem aðgeng legar eru rafrænar tæplega
58%. Það er þó ekki þar með sagt að notandinn hafi endilega notað rafrænt efni þótt það sé
aðgengilegt, því sumt af þessu efni er bæði til rafrænt og prentað og á það einkum við íslensku
tímaritin. Í úrtaki 2 eru 37% einefnisrita eða bóka til rafrænar. Flestar rafrænu bókanna eru skýrslur
opinberra aðila eða stofnana sem eru aðgengilegar sem pdf-skjöl á vef. Hér eru einnig hefðbundnar
bækur í opnum aðgangi, í landsaðgangi eða á háskólanetinu. Hlutfall rafrænna bóka lækkar í rúmlega
27% þegar bókarkaflar eru taldir með í úrtaki 2 því mikið er vísað í kafla í tilteknum bókum sem eru á
pappír.
Niðurstöður rannsóknar Kristínar og Þórhildar (2004) bentu til að af heildinni (bakkalár- og
meistaraverkefnum) væru vefheimildir 12,9% en að viðbættu efni sem við nánari athugun, var
greinilega tekið af vef, fór hlutfallið upp í 15,8%. Af 281 erlendum tímaritum, voru 146 aðgengileg í
landsaðgangi á árunum 2002 og 2003, eð 52%. Fjöldi erlendra tímarita hefur hátt í fjórfaldast síðan
og fjöldi tímaritsgreina gott betur. Árið 2015 er vísað átta sinnum í einungis sjö erlend tímarit sem
keypt eru í pappírsformi. Það gera 0,6% þannig að 99,4% erlendra tímarita munu vera rafræn. Notkun
rafræns efnis hefur því stóraukist, frá bilinu 10-16% í tæplega 58% sé tekið mið af úrtaki 2.

0
10
20
30
40
50
60
70
Bækur og
bókarkaflar
Tímaritsgreinar Vefefni Annað
%
2002–2003 2015
Forma&ed: Font colour: Red
Mynd 5 – Fjöldi heimilda á íslensku og erlendu máli samanborið við
útgáfuár heimilda

Mynd 5 – Fjöldi heimilda á íslensku og erlendu máli samanborið við útgáfuár heimilda

Aldur heimilda
Aldur heimilda er einn mælikvarða um gæði (Beile, Boote og Killingsworth, 2004; Weber og Allen,
2014). Mynd 6 sýnir hlutfallslega skiptingu eftir tímabilum. Flestar heimildir eru frá 2006–2010. Fjöldi
heimilda ÍTÞ og UMF eykst jafnt og þétt til útgáfuáranna 2006–2010 en síðan dregur úr notkun á
nýrra efni, eða frá tímabilinu 2011–2015, einkum hjá ÍTÞ. Hjá KEN eykst notkun á yngra efni jafnt og
þétt til 2011–2015 að frátöldu efni útgefnu 1991–1995 þar sem eitthvað dregur úr notkun.
Meðalaldur heimildar er 9,9 ár.

Mynd 6 – Hlutfallsleg (%) skipting heimilda eftir deildum og útgáfuárum
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
Fyrir 1991 1991–2000 2001–2005 2006–2010 2011–2015 e.d.
Fj
öl
di
Erlend mál Íslenska
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Fy
rir
19
45
19
45
–1
98
0
19
81
–1
99
0
19
91
–1
99
5
19
96
–2
00
0
20
01
–2
00
5
20
06
–2
01
0
20
11
–2
01
5
e.d
.
%
ÍTÞ KEN UPP
Mynd 6 – Hlutfallsleg (%) skipting heimilda eftir deildum og útgáfuárum

Mynd 5 – Fjöldi heimilda á íslensku og erlendu máli samanborið við útgáfuár heimilda

Aldur heimilda
Aldur heimilda er einn mælikvarða um gæði (Beile, Boote og Killingsworth, 2004; Weber og Allen,
2014). Mynd 6 sýnir hlutfallslega skiptingu eftir tímabilum. Flestar heimildir eru frá 2006–2010. Fjöldi
heimilda ÍTÞ og UMF eykst jafnt og þétt til útgáfuáranna 2006–2010 en síðan dregur úr notkun á
nýrra efni, eða frá tímabilinu 2011–2015, einkum hjá ÍTÞ. Hjá KEN eykst notkun á yngra efni jafnt og
þétt til 2011–2015 að frátöldu efni útgefnu 1991–1995 þar sem eitthvað dregur úr notkun.
Meðalaldur heimildar er 9,9 ár.

Mynd 6 – Hlutfallsleg (%) skipting heimilda eftir deildum og útgáfuárum
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
Fyrir 1991 1991–2000 2001–2005 2006–2010 2011–2015 e.d.
Fj
öl
di
Erlend mál Íslenska
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Fy
rir
19
45
19
45
–1
98
0
19
81
–1
99
0
19
91
–1
99
5
19
96
–2
00
0
20
01
–2
00
5
20
06
–2
01
0
20
11
–2
01
5
e.d
.
%
ÍTÞ KEN UPP