Vísbending - 20.12.2016, Qupperneq 26

JAKOB F.
ÁSGEIRSSON,
RITHÖFUNDUR OG
BÓKAÚTGEFANDI
FRJÁLS VERSLUN
GEGN HAFTAVERSLUN
egar flett er dagblöðum írá fyrstu áratugum tuttugustu aldar
vekja athygli líflegar auglýsingar frá kaupmönnum. Þær em til
vitnis um fjölbreytt vömúrval í verslunum og þá útsjónarsemi
og þjónustukmd sem kaupmenn sýndu. Þeir öfluðu hagkvæmra
viðskiptasambanda víða um lönd, buðu upp á vandaðar vörur og
kappkostuðu að sinna ýmsum sérþörfum viðskiptavina sinna. Margar
verslanir höfðu á sér alþjóðlegan blæ og greinilegt var að þær lögðu
sig íram um að sýna nýjustu tísku. Þetta var á þeim árum þegar
verslunin var alfrjáls og engin höft - gjaldeyris-, innflutnings- eða
verðlagshöft - settu kaupmönnum og viðskiptum þeirra skorður.
Verslun á íslandi var, sem kunnugt er, gefm frjáls árið 1855.
Það var þó ekki fýrr en undir lok 19. aldar og á upphafsárum
20. aldar sem almenningur gat farið að njóta góðs af því. Með
auknum fiskveiðum og vélvæðingu fiskiskipaflotans sköpuðust
skilyrði fyrir þéttbýlismyndun og fjölbreytni atvinnulífsins jókst.
Fjármagnsflutningar vom fijálsir og erlent áhættufjármagn leitaði til
landsins í margvíslega atvinnuuppbyggingu. Allt hafði þetta í för með
sér stóraukna verkaskiptingu sem skapaði nýjar þarfrr.
Það endurspeglaðist síðan í vömúrvali verslananna, fjölbreytni
þeirra og síauknum fjölda. Margar sérverslanir spmttu upp í
samkeppni við stóm vöruhúsin sem settu svip sinn á Reykjavík á
upphafsárum 20. aldar, svo sem Thomsens-verslun, Edinborg, Th.
Thorsteinsson og Bryde-verslun.
Með símasambandi við útlönd (1906) færðist heildverslunin
smám saman inn í landið. Það gerði smærri verslunum auðveldara
um vik að bjóða upp á gott vömúrval. Fjölgaði þeim ört í kjölfarið.
Undir lok þriðja áratugar 20. aldar vom verslanir orðnar svo margar
í Reykjavík að ýmsum þótti nóg um. Arið 1930 vom rúmlega 470
verslanir í bænum en íbúar hans vom þá um 28 þúsund - eða ein
verslun á hvetja 60 íbúa!
Ekki nóg með það heldur fóm erlendir vörulistar líka manna á milli
og fólk pantaði frá útlöndum það sem hugurinn gimtist og ekki fékkst
í búðunum innanlands.
Heimsstyrjöldin fyrri (1914—1918) setti strik í reikninginn á
Islandi sem annars staðar. Flutningaleiðir lokuðust tímabundið
og viðskiptasambönd rofhuðu. Vegna yfirvofandi vömskorts var
hin ríkisrekna Landsverslun sett á fót. Reyndist þrautin þyngri að
leggja hana niður að styijöldinni lokinni. I kreppu eftirstríðsáranna
vom háværar raddir um gjaldeyrishömlur, innflutningsbönn,
ríkiseinkasölur og vemdartolla. En undir miðjan þriðja áratuginn
færðist verslunin að mestu í fyrra horf og var hún með blómlegasta
móti næstu árin.
*
í upphafi fjórða áratugar 20. aldar var verslunin hneppt í svo harða
fj ötra að hún losnaði ekki úr þeim fýrr en þrj átíu árum síðar. Þetta vom
haftaárin svokölluðu, 1930-1960. Þá einkenndust verslunarhættir
ekki af fjölbreyttu vömúrvali heldur af einsleitni, vömskorti,
biðröðum, leyfafargani, ríkiseinkasölum og svartamarkaði. Á
mestu skömmtunarárunum var Kristján L. Gestsson, sem var lengi
verslunarstjóri í hinni vinsælu Haraldarbúð í Reykjavík, spurður um
helsta muninn á jólaversluninni í Reykjavík þá og á frelsisárunum
20-30 árum fýrr. Kristján svaraði:
Munurinn er mikill að einu leyti og það er hve vöruúrval
er margfalt minna nú en jyrir aldarjjórðungi. Þá fékkst hér
allskonar vamingur frá flestum helstu menningarlöndum. ...
Mest af vörum verslunarinnar voru fluttar frá Englandi og
talsvertfrá Þýskalandi. En eigandi verslunarinnar, Haraldur
26 | VÍSBENDING