Sveitarstjórnarmál - 2020, Blaðsíða 28

SVEITARSTJÓRNARMÁL
eldgosa. Þessar rannsóknir hafa sýnt
að við höfum komið upp góðu skipulagi
og þjálfun fyrir leitar- og björgunarstörf.
En aðrir þættir áfallastjórnunar, eins
og enduruppbygging, hafa ekki notið
sömu athygli. Einnig er ljóst að víða
skortir á samvinnu milli sveitarstjórna
og almannavarna á landsvísu. Eftir
áfall leita íbúar strax til opinberra aðila
í sínu nærumhverfi til að fá lausn sinna
mála. Sveitarstjórnir eru hins vegar oft
hikandi í viðbrögðum, þar sem hlutverk
þeirra á meðan á neyðarástandi stendur
og yfirfærsla verkefna til sveitarfélaga
eru ekki nógu skýrt skilgreind innan
almannavarnakerfisins.
Brýn þörf fyrir viðbragðsáætlanir
sveitarfélaga var kveikjan að
rannsóknarverkefninu Langtímaviðbrögð
við náttúruhamförum (LVN) sem unnið
var að á árunum 2006-2008 í samvinnu
ráðgjafarstofunnar Rainrace og Stofnunar
Sæmundar fróða við Háskóla Íslands.
Markmið verkefnisins var að greina
hvaða verkefni þarf að vinna eftir
náttúruhamfarir til að samfélagið nái bata
sem fyrst. Stuðst var við fyrri rannsóknir
höfunda þar sem atburðarás í kjölfar
fjögurra áfalla, snjóflóða og jarðskjálfta,
var rýnd, annars vegar með tilliti til tíma
og hins vegar frá sjónarhóli þolenda
og viðbragðsaðila.3 Þessu var fylgt eftir
með viðtölum við um 200 manns sem á
undanförnum áratug höfðu þurft að takast
á við afleiðingar þessara náttúruhamfara
og byggja upp sín samfélög á ný. Eðli
málsins samkvæmt lendir þorri þessara
verkefna á borði sveitarfélagsins, - þess
aðila sem sér um flesta þætti þjónustu
í nærsamfélaginu. Þess vegna þarf að
skilgreina verkefnin til langs tíma, skýra
ábyrgð og deila henni, og undirbúa
lykilaðila í stjórnkerfinu undir þau
verkefni sem þeir þurfa að takast á við
ef til hamfara kemur. Viðbragðsáætlunin
þarf að ná alveg frá þeim tíma þegar
hamfarirnar dynja yfir og þar til segja má
að samfélagið hafi náð það góðum bata
að ekki þurfi sértækar aðgerðir lengur.
Það getur tekið nokkur ár, þótt þungi
aðgerða sé langmestur í upphafi.
3 Auk rannsókna vegna snjóflóðanna árið 1995 var
stuðst við rannsóknir vegna Suðurlandsskjálfta árið
2000, sjá Ásthildur E. Bernharðsdóttir og Sólveig
Þorvaldsdóttir (2002). Suðurlandsskjálftar 2000
AVRIK, Reykjavík.
28
Lokaafurðir verkefnisins voru skýrslan
Langtímaviðbrögð við náttúruhamförum
og Almennar leiðbeiningar fyrir
starfsmenn sveitarfélaga til að flýta
endur-uppbyggingu samfélaga eftir
hamfarir. Þær eru opnar og öllum
aðgengilegar á netinu, en einnig til sölu í
Bóksölu stúdenta við Háskóla Íslands.
Reynslan af LVN leiðbeiningunum
Vinnan við LVN var á lokastigi þegar
jarðskjálftarnir á Suðurlandi riðu yfir 29.
maí 2008. Forsvarsmenn sveitarfélaga
á Suðurlandi fengu umsvifalaust aðgang
að lokadrögum leiðbeininganna, að
ráði formanns Sambands íslenskra
sveitarfélaga og bæjarstjóra í
Ísafjarðarbæ, sem þekkti verkefnið vel.
Sveitarstjórnir Árborgar og Hveragerðis
ákváðu strax að nota leiðbeiningarnar
sem verkfæri í þeirri vinnu sem fram
undan var. Lýsti bæjarstjóri Árborgar því
síðar hversu ómetanlegt það hafi reynst
að geta stuðst við LVN leiðbeiningar
í þeirri ringulreið sem óhjákvæmilega
skapaðist í byrjun, og að geta stuðst
við gátlista þegar skipuleggja þurfti
flókin verkefni dagana og vikurnar
eftir jarðskjálftana.4 Í leiðbeiningunum
er gengið út frá því að sveitarfélög
hafi unnið viðbragðsáætlanir áður en
áfall skellur á, en sveitarstjórnirnar í
Árborg og Hveragerði þurftu að semja
viðbragðsáætlanir samhliða því sem þær
brugðust við þeim áskorunum sem upp
höfðu komið við jarðskjálftana.
Síðan þá hafa þessi tvö sveitarfélög
unnið sértækar greiningar á mögulegum
áhrifum hamfara eða annarra áfalla, og
4 Sjá Ragnheiður Hergeirsdóttir, Kafli VII í
Langtímaviðbrögð við náttúruhamförum, Stofnun
Sæmundar fróða, Reykjavík 2008.
Frá snjóflóðunum á Flateyri í janúar 2020. Ljósm.: Ingibjörg Lilja Ómarsdóttir