Morgunblaðið - 31.12.2020, Blaðsíða 36

36 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 31. DESEMBER 2020
Þegar fjármála-
kreppan skall á árið
2007 var gagnrýni
beint að Suður-
Evrópuríkjum. Þá lifn-
aði sú sannfæring að
mikill menning-
armunur skildi að
meinlæta- og nútíma-
mótmælendaríki Norð-
ur-Evrópu annars veg-
ar og hins vegar
óhófsöm, eyðslusöm
ríki Suður-Evrópu, sem fara hvorki
nægilega vel með fjármál sín né að
lögum.
Samt sem áður forðuðust menn
að kalla eftir því að Ítalía eða Spánn
skyldu rekin úr ESB, látin „svelta“,
að ESB ætti að sneiða hjá þeim og
herða skrúfuna (þó að skrúfað hafi í
raun verið fyrir í Grikklandi). Það
var fremur í suðurríkjunum sem
heyrðust raddir efasemdamanna
um ESB. Þá sagði ítalski heimspek-
ingurinn Giorgio Agamben að vegna
mikils munar á lífsháttum og gild-
um væri hugmynd um ESB óskyn-
samleg. Hann hélt því fram að
byggja ætti upp aðskilið samband
suðurríkjanna og þar með vísaði
hann til hugmyndar um suðurveldi,
sem Alexandre Kojève hafði áður
sett fram. En hvernig væri ESB án
Ítalíu, Spánar eða Grikklands, sem
Norður-Evrópubúar fara svo gjarn-
an til í frí þar sem við erum öll hrif-
in af fornminjum og landslagi
þeirra?
Mið- og Austur-Evrópa getur
ekki treyst á svo mikla samkennd
og samúð. Sérstaða hennar er
venjulega talin vera
galli eða ófullkomleiki
við að innleiða gildandi
mynstur sem þróast
hefur í vesturríkjunum
og nú einnig staðfest í
Brussel. Um er að
ræða hugsunarhátt
sem á sér djúpar ræt-
ur í sögu Evrópu. Bent
hefur verið á að „evr-
ópsk einkenni“ hjá
ríkjum austan við Sax-
elfi séu vegna áhrifa
þess að siðmenning-
armynstur hafi flust
þangað eða jafnvel sem áhrif ný-
lendustofnunar. Allt það sem knúði
Mið-Evrópu áfram var talið hafa
komið frá Vesturlöndum en það sem
hélt aftur af henni hafi verið inn-
lendar hefðir. Miklir hugsuðir í upp-
lýsingarstefnunni á borð við Kant,
Voltaire eða Diderot voru sann-
færðir um að einungis upplýstir
harðstjórar gætu neytt þessar þjóð-
ir til að ganga framþróunarleið.
Þetta lítt fágaða hugsanamynstur
er ríkjandi enn í dag. Lýðræði okk-
ar, árangur okkar í umbreytingu
efnahagslífs, er að mati fjölda
stjórnmálafræðinga, sem sérhæfa
sig í rannsóknum á ESB, ekki verk
okkar sjálfra heldur „félagsvæð-
ingar“ af hálfu Vesturlanda sem og
styrkja frá ESB. Birtingarmyndum
fullvalda ríkja frá Mið-Evrópu er
oft tekið með reiði eins og um væri
að ræða aðgerðir sem eru á mörk-
um velsæmis og ekki í takt við anda
og sögu. Í fyrsta lagi móðgaði Vis-
egrad-hópurinn Vesturlönd með því
að neita að taka við innflytjendum
og nú einnig Pólland og Ungverja-
land með því að hafa beitt neit-
unarvaldi sínu. Jafnvel það sjálf-
stæði sem kemur fram í samstarfi
ríkjanna innan verkefnisins, er ber
heitið Trimarium, veldur áhyggjum
sem reynist torvelt að leyna: hvern-
ig stendur á því að þetta verkefni,
sem er svo mikilvægt fyrir Evrópu,
geti verið komið af stað og haldið
áfram með sjálfstæðum hætti og án
eftirlits ESB?
Mið-Evrópuríki urðu til eða risu
upp aftur úr rústum eftirtalinna
heimsvelda – Ottómana, Habsborg-
ara, Prússa og Rússa. Því á það
ekki að koma okkur á óvart að ótti
fyrirfinnist meðal Mið- og Austur-
Evrópuríkja við kúgandi heims-
veldi. Hér eru menn mjög meðvit-
aðir um að maður geti ekki verið
frjáls sem einstaklingur ef þjóð
hans er ekki frjáls, og að pólitískt
frelsi sé skilyrði fyrir frelsi ein-
staklingsins. Hugmynd um sjálfs-
ákvörðunarrétt sem færðist til Evr-
ópu frá Bandaríkjunum var
lögmætur réttur okkar til frelsis, þó
að henni hafi ekki verið hrint í
framkvæmd villulaust eða með sam-
ræmanlegum hætti. Jafnvel Ung-
verjar draga það ekki í efa þótt þeir
hafi orðið fyrir miklu tapi en þeir
misstu stóran hluta af yfirráðasvæði
sínu eftir fyrri heimsstyrjöldina.
Eftir það hafa aldrei ríkt keisarar í
Evrópu. Eftir 1945 voru þessi ríki
hins vegar aftur innlimuð í hið
grimma sovéska heimsveldi og sett í
þjónustu þess. Árið 1989 brutust
þau út úr því sem frjálsar þjóðir og
stofnuðu aftur sjálfstæð ríki. Slík
atburðarás virtist vera andstæð
rökum sem voru almennt samþykkt
í sögu Evrópu. Svarið við því ætti
að vera hugmyndin um stækkun
ESB sem myndi byggja starfsemi
sína á málamiðlun, á því að kunna
að meta fjölbreytni, hafna alræð-
ishyggju og umfangsmiklum fé-
lagslegum tilraunum sem og
tryggja í sáttmálum sínum virðingu
fyrir vilja hvers ríkis fyrir sig í mál-
um er varða stefnumótun.
Nú á dögum virðist þessi sýn fær-
ast æ lengra frá okkur. Hins vegar
er til staðar vaxandi tilhneiging til
að beita þessi veikari og fátækari
Evrópuríki aga. Enn fremur er
reynt að sannfæra okkur um að nú
sé þörf á að Evrópa standi saman
og samræmi sínar aðgerðir – það sé
mikilvægara en meginreglan um
einhug. Með þessum hætti verða
„evrópsk gildi“ útfærð samkvæmt
samræmdri og bindandi túlkun. Í
henni felst sú hugmynd að virðing
fyrir mannlegri reisn útiloki ekki
ótakmarkaðar fóstureyðingar,
„framleiðslu“ barna fyrir ýmis pör
sem þurfa á þeim að halda eða kyn-
breytingu að ósk. Jafnrétti hlýtur
að þýða það að leyfa megi hjóna-
band samkynhneigðra og jafnframt
að þau megi ættleiða börn. Jafnrétti
kvenna og karla er fólgið í því að
neita því að einhver munur sé milli
þeirra. Mannréttindi koma í veg
fyrir að takmarka megi fjölda inn-
flytjenda o.s.frv. og réttarríki verð-
ur að standa vörð um þessi „grund-
vallarréttindi“ með slíkan skilning í
huga.
ESB stefnir í að verða stórfelldur
valtari sem mun sameina þjóðir
Evrópu í samræmi við þá fyrirmynd
sem er talin eina gildisfræðilega og
rétta fyrirmyndin. Við, Mið-
Evrópubúar, erum þó næmir fyrir
einum og réttum kenningum – og
við höfum áður upplifað umfangs-
mikla tilraun er varðaði framsækna
félagstækni sem fólst í bragðvísi
með það að markmiði að skapa hinn
nýja, betri og frjálsari mann. Við
vitum hvernig það endar
Það er engin tilviljun að þessi tvö
lönd, Ungverjaland og Pólland, séu
sterkustu mótmælendurnir gegn
umræddri samræmingu (eins og
það er engin tilviljun að fyrsta ríkið
sem gengur út úr ESB sé Stóra-
Bretland en þetta ríki er meðvitað
um sínar lýðræðishefðir). Vert er að
minna á að það var andspyrna þess-
ara tveggja þjóða, með mjög sterka
þjóðernisvitund og mikla frels-
istilfinningu, sem leysti „aust-
urblokkina“ upp. Það var einmitt
uppreisn þessara jaðarríkja hins
sovéska heimsveldis sem átti stóran
hlut í hruni þess en þessi ríki virð-
ast hafa verið dæmd til að mistak-
ast frammi fyrir mætti móðurrík-
isins. Ætli það sé ekki viðvörun?
Eftir Zdzisław
Krasnodêbski »Hugmynd um sjálfs-
ákvörðunarrétt sem
færðist til Evrópu frá
Bandaríkjunum var lög-
mætur réttur okkar til
frelsis, þó að henni hafi
ekki verið hrint í fram-
kvæmd villulaust eða
með samræmanlegum
hætti.Zdzisław Krasnodêbski
Höfundur er pólskur félagsfræðingur
og félagsheimspekingur, prófessor
við háskólann í Bremen og
Evrópuþingmaður.
Heimsveldisfreisting Evrópu
Björn Ólafsson
fæddist í Reykjavík
árið 1917 og lést 1984.
Sjö ára hóf hann nám
í fiðluleik undir hand-
leiðslu Þórarins Guð-
mundssonar. Eftir
brottfararpróf frá
Tónlistarskólanum í
Reykjavík var hann
fimm ár við nám í
Vínarborg – og lauk
því með diplóm-viðurkenningu. Á
meðan Björn var enn í námi var
hann konsertmeistari Wiener Ton-
künstlerorchester. Þegar að loknu
námi sumarið 1939 var hann ráðinn
í hina rómuðu hljómsveit Wiener
Philharmoniker.
Að námi loknu hélt Björn heim
til Íslands í stutt sumarfrí, en
komst ekki aftur til Vínarborgar
vegna þess að þá hófst seinni
heimsstyrjöldin. Sá hörmungartími,
sem gekk yfir Evrópu og heiminn
allan, varð mikið lán fyrir íslenskt
tónlistarlíf. Heima á Fróni gerðist
Björn mikilvirkur á sínum vett-
vangi bæði sem glæsilegur og
næmur flytjandi og ekki síður sem
kennari, konsertmeistari og for-
stöðumaður á víðu sviði tónlistar-
flutnings. Það er ekkert ofmat að
segja að hann hafi verið að fullu í
framvarðarsveit menningarlífsins
hér á landi allan þann þann tíma
sem hans naut við.
Sem fiðluleikari var Björn Ólafs-
son listamaður á heimsmælikvarða.
Tilfinning hans fyrir tónlist, ást
hans á henni og mikil færni til túlk-
unar eru augljós í því sem liggur
eftir hann og hefur sem betur fer
varðveist á upptökum í hinu mikla
safni íslenska ríkisútvarpsins. Elstu
upptökurnar eru á
lakkplötum en þær síð-
ari á segulböndum.
Þær ná ekki þeim
hljóðgæðum sem fær
eru í samtíma okkar.
Þær eru þó til, en hafa
fram á síðustu tíma
verið í þann veginn að
falla í gleymskunnar
dá. Svo hefur þó ekki
farið og er þar að
þakka afar lofsverðu
framtaki Hlífar Bente
Sigurjónsdóttur, fiðluleikara og
fyrrverandi nemanda Björns, sem
hefur af mikilli atorku unnið að því
að draga fram þá fjársjóði sem
flutningur og túlkun snillingsins er
og hefur notið til þess atfylgis
hljóðmeistaranna Hreins Valdi-
marssonar og Bjarna Rúnars
Bjarnasonar.
Nú er búið að gefa út á geisla-
plötu fyrsta hluta þess fjársjóðs
sem Hlíf og samverkamenn hennar
hafa dregið fram. Platan ber heitið
Sagan í tónum en á henni eru verk
eftir tónskáldin Jón Nordal, Þór-
arin Jónsson, Jón Leifs, Helga
Pálsson og Jórunni Viðar. Vinnsla
efnisins hefur tekist með afbrigðum
vel. Tónninn er hreinn og fagur og
fágaður flutningur listamannsins
Björns Ólafssonar nýtur sín með
ágætum. Það er mikill akkur að
þessum grip, enda má segja að
hann sé sem næst skyldueign hvers
þess sem ann íslenskri tónlist og
góðum flutningi hennar.
Eftir Hauk
Ágústsson
Haukur Ágústsson
» Vinnsla efnisins hef-
ur tekist með af-
brigðum vel.
Höfundur er fyrrverandi kennari.
Sagan í tónum
Um áramót taka
gildi uppsagnir hjá líf-
eindafræðingum og
öðru starfsfólki á
frumurannsóknarstofu
Krabbameinsfélagsins
og rannsóknirnar
verða fluttar úr landi.
Fimm lífeindafræð-
ingar, einn líffræð-
ingur og tveir lífeinda-
fræðinemar verða
atvinnulausir og ára-
löngu starfi, þekkingu og reynslu
þeirra verður sturtað niður með illa
ígrunduðum ákvörðunum. Útvista á
þeirra vinnu og HPV-rannsóknum á
leghálsfrumusýnum sem sýkla- og
veirufræðideild Landspítalans hefur
sinnt undanfarin ár á sama tíma og
þar er verið að taka í notkun nýtt
og öflugt rannsóknartæki sem ann-
ar öllum HPV-greiningum ásamt
COVID-19 og fjölmörgum öðrum
greiningum.
Flytja á skimun fyrir krabba-
meini í brjóstum og leghálsi frá
Krabbameinsfélagi Íslands. Skimun
fyrir krabbameini í brjóstum flyst
til Landspítala og Sjúkrahúsins á
Akureyri en skimun fyrir krabba-
meini í leghálsi til Heilsugæsl-
unnar. Þangað til Landspítalinn er
tilbúinn að taka við starfsemi
tengdri skimun vegna krabbameins
í brjóstum á Eiríksgötu verður hún
áfram hjá Krabbameinsfélaginu.
Sýnataka vegna skimunar á
krabbameini í leghálsi verður í
höndum Heilsugæslunnar en grein-
ing sýnanna er í fullkominni óvissu.
Í óundirbúnum fyrirspurnatíma á
Alþingi hinn 7. desember 2020 spyr
Halla Signý Kristjánsdóttir, þing-
maður framsóknarmanna, heil-
brigðisráðherra, Svandísi Svav-
arsdóttur, út í þær breytingar sem
eru fyrirhugaðar nú um áramótin á
skimun fyrir leghálskrabbameini og
flutningi frá Krabba-
meinsfélaginu til
Heilsugæslunnar.
Halla vekur athygli á
hvað það skiptir miklu
máli að samfella verði í
skipulagðri skimun
fyrir krabbameini í
leghálsi og brjóstum
hjá konum og að hægt
sé að treysta á að
skimun verði með
öruggum hætti áfram.
Spurt er hvernig
undirbúningur standi
og hvort til standi að
flytja úr landi smásjárskoðanir
frumusýna og hvort ekki sé hætta á
þekkingarleka og ófyrirsjáanleika í
þeim málefnum haldi þær rann-
sóknir ekki áfram hér á landi.
Fram kemur í svari Svandísar
heilbrigðisráðherra að varðandi
frumusýni og smásjárskoðanir þá
séu samningsmál hvað það varðar
hjá Sjúkratryggingum sem vinni að
gerð tímabundins samnings um úr-
lestur sýna. Smásjárskoðun frumu-
sýna auk HPV-sýna verður tíma-
bundið gerð erlendis á meðan unnið
er að fyrirkomulagi til lengri tíma.
Ekki hafi verið tekin endanleg
ákvörðun um það hvar frumusýnin
verða rannsökuð eftir að tímabund-
inn samningur rennur út.
Þó að landlæknir hafi lagt til að
úrlestur á frumusýnum verði á
Landspítala sé sjúkrahúsið ekki í
stakk búið til þess að taka strax við
því verkefni þar sem álagið á
sjúkrahúsið hafi verið mikið und-
anfarið vegna COVID-19 eins og
öllum er kunnugt.
Því spyr ég háttvirtan heilbrigð-
isráðherra og landlækni hvers
vegna Sjúkratryggingum er falið að
útvista þessum rannsóknum leg-
hálsfrumu- og HPV-sýna á for-
sendum þess að Landspítali sé ekki
tilbúinn að taka við þeim, frekar en
að halda áfram að kaupa þjónustu
af Krabbameinsfélagi Íslands og
Landspítala í þeirri mynd sem nú
er þangað til Landspítali er tilbúinn
að taka við þessum greiningum.
Þannig mun þekking þeirra líf-
eindafræðinga sem nú starfa við
frumurannsóknirnar nýtast áfram
og þjónusta við íslenskar konur
haldast í landinu.
Hér er ekki verið að tala á móti
breytingum á skimunarferli
krabbameina heldur er verið að
gera athugasemd við framkvæmd
breytinganna og mælast til að störf
og þekking haldist hér heima á Ís-
landi.
Frændur okkar Írar útvistuðu
sínum skimunum frá árinu 2008 og
töldu sig vera að tryggja meiri hag-
kvæmni, öryggi og gæði. Annað
kom á daginn og núna er búið að
taka langan tíma að endurreisa
skimunarferlið á Írlandi með end-
urnýjun á nauðsynlegri þekkingu
og færni í greiningum.
Að lokum vil ég vekja athygli á
því að verið er að breyta með þess-
um hætti framkvæmd skimana sem
snertir beint allar konur sem eru
meira en helmingur íslensku þjóð-
arinnar.
Þetta varðar öryggi okkar og
gæði þeirrar skoðunar sem er gerð
á líkama okkar og mælst er til að
við látum gera á fimm ára fresti frá
23 ára aldri.
Lokun frumurannsóknarstofu
Krabbameinsfélags Íslands
Eftir Öldu Margréti
Hauksdóttur »Uppsagnir á frumu-
rannsóknarstofu og
rannsóknirnar fluttar úr
landi. Meðhöndlun og
greining leghálsstroka
eftir sýnatöku er í full-
kominni óvissu
Alda Margrét
Hauksdóttir
Höfundur er formaður Félags
lífeindafræðinga.
fl@bhm.is
Allt um sjávarútveg