Iðjuþjálfinn - 2020, Side 10

10Iðjuþjálfinn 1/2020
boðaliði og fjölskyldumeðlimur til að koma til móts við íslenska
menningu. Skilgreiningar þriggja hlutverka héldust óbreyttar (sjá
töflu 1).
Sérfræðingur í íslensku las yfir íslensku útgáfuna. Honum fannst
hugtökin heimilishaldari og tómstundaiðkandi vera fremur óþjál
og lagði til að nota frekar fleiri lýsandi orð eins og þátttakandi í
heimilishaldi og þátttakandi í tómstundaiðju. Ákveðið var þó að
halda sig við álit meirihluta rýnihópsins. Heimilishaldari er
iðjuþjálfum tamt frá fyrri útgáfu listans og tómstundaiðkandi er
þekkt í samfélaginu, en það kemur fyrir í ýmsum skýrslum á netinu,
greinum, þingskjali og bókum. Að þessu loknu var rannsóknarútgáfa
listans tilbúin til prófunar, sjá töflu 1.
RÉTTMÆTI OG NOTAGILDI
Í rannsókn sem sneri að mati á réttmæti og notagildi íslensku
útgáfunnar voru iðjuþjálfar og skjólstæðingar þeirra spurðir um
reynslu sína af Hlutverkalistanum og viðhorf til hans.
Þátttakendur og öflun gagna
Um var að ræða tilgangsúrtak (Katrín Blöndal og Sigríður
Halldórsdóttir, 2013), þar sem valdir voru þátttakendur sem búa yfir
þekkingu á efninu. Til viðbótar við iðjuþjálfana sem tóku þátt í
rýnihópnum (sjá hér að framan) var stofnað til samstarfs við fimm
iðjuþjálfa sem starfa á þverfaglegri endurhæfingarstofnun.
Forstöðuiðjuþjálfi þar lýsti áhuga á samstarfi við rannsakendur eftir
að hafa fengið upplýsingar um rannsóknina símleiðis og í kjölfarið
með kynningarbréfi. Hann falaðist síðan eftir þátttakendum úr
samstarfshópi sínum. Iðjuþjálfarnir sem samþykktu að taka þátt
funduðu með rannsakendum þar sem þeir fengu ítarlegar
upplýsingar um rannsóknina og alla framkvæmd hennar. Að því
loknu fengu þeir í hendur hina nýju útgáfu Hlutverkalistans og
spurningalista ásamt skriflegum leiðbeiningum um gagnaöflunina.
Einu bakgrunnsupplýsingar þátttakenda sem beðið var um voru
kyn og aldur skjólstæðinga, aldur og starfsreynsla iðjuþjálfanna.
Eftir að iðjuþjálfi hafði lagt Hlutverkalistann fyrir skjólstæðing sinn
kannaði hann hvort skjólstæðingurinn væri til í að svara nokkrum
spurningum um listann og taka þannig þátt í könnun á gagnsemi
hans. Skjólstæðingnum var sagt að þátttaka væri frjáls og að hann
gæti dregið sig út úr rannsókninni hvenær sem væri. Spurningalistinn
var í tveimur hlutum þar sem skjólstæðingurinn var beðinn um (a)
nefna dæmi um hvert af hlutverkunum 10 sem hann hafði gegnt
eða ætlaði sér á einhverjum tímapunkti að gegna og (b) að svara
fimm já/nei spurningum og útskýra svar sitt nánar ef það var
neikvætt. Dæmi um slíka spurningu var „Fjallar Hlutverkalistinn um
mikilvæg málefni?“
Þegar iðjuþjálfarnir höfðu safnað gögnum frá 25 skjólstæðingum í
allt svöruðu þeir sjö opnum spurningum hver. Dæmi um slíka
spurningu var: „Hvernig sérðu fyrir þér að nota Hlutverkalistann í
framtíðinni?“ Iðjuþjálfarnir sem áður höfðu tekið þátt í rýnihópnum
um þýðingu listans svöruðu samsvarandi spurningum rafrænt.
Iðjuþjálfarnir á endurhæfingarstofnuninni, allt konur, voru á
aldrinum 39–59 ára með starfsreynslu á bilinu 5 til 32 ár.
Skjólstæðingarnir voru á aldrinum 25–68 ára, 5 karlar og 20 konur,
með ólíkan heilsufarsvanda af líkamlegum og/eða andlegum toga.
Gagnagreining
Frumgögnin, svör skjólstæðinga og iðjuþjálfa við spurningalistunum
og dæmi skjólstæðinganna um hlutverk, voru handskrifuð. Þau
voru slegin inn í tölvu til að auðvelda yfirsýn og greiningu.
Tvö skjöl voru lögð til grundvallar greiningunni. Annars vegar var
um að ræða svör allra þátttakenda við spurningunum þar sem beitt
var sniðmátsgreiningu (e. template analysis) (King, 2012), en þá eru
þemu og kóð að mestu ákveðin fyrir fram. Dregin voru fram hugtök
og orðasambönd sem sneru að innihaldi, formi og gagnsemi listans
en þessi þemu má túlka sem vísbendingar um sýndarréttmæti,
innihaldsréttmæti og notagildi Hlutverkalistans. Þessi hluti
greiningar var í höndum tveggja fyrstu höfundanna sem greindu
gögnin sitt í hvoru lagi, báru saman og samræmdu niðurstöðurnar.
Hitt skjalið var listi með dæmum sem skjólstæðingarnir gáfu um
hlutverk sín. Þau voru flokkuð samkvæmt skilgreiningum MOHO á
stigum iðju sem þátttaka, framkvæmd eða framkvæmdaþáttur
(Kielhofner, 2008; Taylor, 2017). Svörin voru þýdd yfir á ensku
þannig að allir höfundarnir gætu komið að flokkuninni.
Rannsakendur flokkuðu gögnin hver í sínu lagi og síðan báru þeir
saman bækur sínar. Nokkrar umræður urðu og endurskoðun þar til
samhljóða niðurstöður fengust.
Niðurstöður
Niðurstöðurnar eru settar fram í þremur hlutum sem í heildina
endurspegla sýndarréttmæti, innihaldsréttmæti og notagildi
listans.
Inntak og form
Almennt voru þátttakendur ánægðir með listann. Flestir þeirra
töldu hugtakið hlutverk falla vel að íslenskri menningu enda
algengt í ræðu og riti hér á landi.
Hlutverk í mínum huga er að hafa ákveðnar skyldur, verkefni sem
annaðhvort þarf að sinna eða vilji er til þess að sinna, eða að
tilheyra ákveðnum hópum nærsamfélagsins eða umhverfisins
(iðjuþjálfi E úr rýnihópi).
Þótt flestir legðu svipaðan skilning í hugtakið þá bentu iðjuþjálfarnir
á að stundum þyrfti að útskýra inntak þess fyrir skjólstæðingunum.
Þá kom einnig fram að sum hlutverk voru algengari en önnur.
Flestir samsama sig vinnu-, foreldra- og makahlutverki en spá ekki
mikið í önnur hlutverk sem sannarlega geta haft mikið að segja í
daglegu lífi. Hlutverkin sjálfboðaliði og þátttakandi í trúarstarfi
virðast ekki vera mjög sterk í íslenskri menningu (iðjuþjálfi 2).
Bent var á að hlutverk væru misjafnlega fyrirferðarmikil og að
fjölskylduhlutverkið væri það umfangsmesta. Mörg smærri hlutverk
falla þar undir s.s. maki, systir/bróðir, barn, foreldri og kom fram
ábending um að það gæti verið takmarkandi.
Mér finnst að maki og börn ættu ekki að vera flokkuð saman. Ég t.d.
er mjög mikið með börnin en finnst ég fá allt of lítinn tíma með
maka (skjólstæðingur 21).
Skilgreiningar á hlutverkum og leiðbeiningar um útfyllingu listans
voru að mati flestra þátttakenda skiljanlegar en þó kom það fyrir að
iðjuþjálfar þyrftu að útskýra leiðbeiningarnar nánar fyrir
skjólstæðingum.
Almenn ánægja var með báða kvarðana, þ.e. frammistöðukvarðann
og kvarðann um löngun til að gegna hlutverki. Einum skjólstæðingi
fannst þó vanta möguleikann „á ekki við“ í síðari kvarðanum fyrir
þá sem höfðu löngun en ekki getu eða tækifæri til að gegna ákveðnu
hlutverki.