Iðjuþjálfinn - 2020, Síða 17

Iðjuþjálfinn 1/202017
analyzing the data. Inductive analysis was performed using
initial and focused coding to create themes and identify key
concepts.
Results: Three main themes were analyzed on factors
influencing the managers’ perspectives towards employing
people with reduced work capacity. These factors were
perceived as either encouragements, challenges, or barriers.
The main encouraging factors included (1) mutual benefits of
employee and employer, (2) employers‘ aspiration to
demonstrate social responsibility, (3) having a stable support
from the service system, and (4) reimbursement of employee’s
salaries by the state. The main challenges included (1) choosing
appropriate projects, (2) adapting tasks and work environment
to employees‘ abilities, (3) providing appropriate support, and
(4) understanding the roles of different institutions. The main
barriers were (1) demand for profit or low operating costs, (2)
increased pressure on co-workers, and (3) specific rules at the
workplace that needed to be followed.
Conclusion: Public services promote access to employment in
many ways for people with reduced work capacity. Cooperation
between the public services, preferably in the form of personal
contact with employers is crucial. However, there is a
considerable lack of organized channels, flow of information
and necessary support. A policy formulation in this area is
critical emphasizing cooperation and mutual responsibility of
employers and the social system.
Keywords: Work participation, reduced work capacity, managers’
perspetives, vocational rehabilitation, qualitative research,
grounded theory.
INNGANGUR
Ávinningur af þátttöku á vinnumarkaði er margþættur. Með vinnu
fær fólk tækifæri til að afla lífsviðurværis og öðlast ákveðna
félagslega stöðu (Wadell og Burton, 2006; Saunders og Nedelec,
2014). Í mörgum vestrænum löndum er vaxandi fjöldi fólks
útilokaður frá fullri þátttöku á vinnumarkaði vegna skertrar
starfsgetu (Prins, 2013) og svo er einnig á Íslandi. Á árunum 2008–
2019 fjölgaði örorkulífeyrisþegum úr 7% í 7,8% af mannfjölda á
aldrinum 18–66 ára eða um 3800 einstaklinga (Kolbeinn H.
Stefánsson, 2019). Árið 2017 var atvinnuþátttaka öryrkja aðeins
30,6% samanborið við 82,6% almenna atvinnuþátttöku á Íslandi
(Hagstofa Íslands, 2019). Að standa utan vinnumarkaðar getur haft
ýmsar afleiðingar og tengist meðal annars verri heilsu og félagslegri
stöðu fólks (Wadell og Burton, 2006) og auknum samfélagslegum
kostnaði (Tompa, 2013).
Tengsl færni og fötlunar við heilsu eru útskýrð í Alþjóðlega
flokkunarkerfinu um færni, fötlun og heilsu (International
Classification of Functioning Disability and Health [ICF]). Færni (e.
functioning) endurspeglar jákvætt samspil heilsu og aðstæðna sem
samanstanda af umhverfi og einstaklingsbundnum þáttum. Færni
birtist í þremur víddum, sem líkamsstarfsemi/líkamsbygging,
athafnir og þátttaka. Fötlun (e. disability) lýsir hins vegar færni í
neikvæðri mynd og birtist sem skerðing, hömlun við athafnir og
takmörkuð þátttaka (Guðrún Pálmadóttir, 2013; World Health
Organization [WHO], 2001, 2015). Til að auka færni eða draga úr
fötlun má meðal annars minnka hindranir í umhverfinu (WHO,
2011).
Hugtakið skert starfsgeta hefur verið skilgreint á mismunandi vegu
en enn er ekki til ein skilgreining sem almennt er stuðst við á Íslandi.
Í þessari rannsókn er hugtakið skilgreint á eftirfarandi hátt: Skert
starfsgeta er þegar einstaklingur á erfitt með að mæta kröfum til-
tekins starfs við ákveðnar aðstæður. Samkvæmt ICF þá eru við-
fangsefni vinnunnar of mikil áskorun fyrir getu viðkomandi (WHO,
2001, 2015).
Á Íslandi koma margir aðilar að atvinnumálum og þjónustu við fólk
með skerta starfsgetu. Auk atvinnurekenda eru það stofnanir,
fyrirtæki og fagfólk innan heilbrigðis-, félags- og menntakerfis en
Vinnumálastofnun og VIRK starfsendurhæfingarsjóður gegna
lykilhlutverki. VIRK á samkvæmt lögum um atvinnutengda
starfsendurhæfingu og starfsemi starfsendurhæfingarsjóða (nr.
60/2012) að tryggja öllum launþegum, atvinnurekendum og
sjálfstætt starfandi fólki á aldrinum 16–70 ára, réttindi til
atvinnulegrar starfsendurhæfingar (Ríkisendurskoðun, 2012).
Starfsendurhæfingin sem slík er ekki í höndum VIRK, heldur kaupir
sjóðurinn þjónustu af starfsendurhæfingarstofnunum og sjálfstætt
starfandi viðurkenndum fagaðilum (VIRK, 2018). Vinnumálastofnun
hefur umsjón með framkvæmd laga um vinnumarkaðsaðgerðir (nr.
55/2006) en atvinna með stuðningi (e. supported employment) eða
AMS, og vinnusamningur öryrkja eru þau úrræði sem stofnunin býr
yfir til að hvetja til atvinnuþátttöku fólks með skerta starfsgetu
(Vinnumálastofnun, e.d.-a, e.d.-b). AMS felur í sér atvinnuleit og
vinnu á almennum vinnumarkaði þar sem starfsmanni og
vinnuveitenda er veittur nauðsynlegur stuðningur á vinnustað í
lengri eða skemmri tíma (Vinnumálastofnun, e.d.-a). Vinnu-
samningur öryrkja er endurgreiðslusamningur gerður við
atvinnurekanda en hann ræður starfsmann sem einnig fær örorku-
bætur frá Tryggingastofnun (TR). Endurgreiðslurnar nema 75% af
kjarasamningsbundnum launum fyrstu tvö árin en lækka árlega um
10% þar til 25% lágmarksendurgreiðsluhlutfalli er náð (Vinnumála-
stofnun, e.d.-b).
Af ofangreindu má sjá að skipulag atvinnumála fólks með skerta
starfsgetu er fremur flókið hér á landi enda heyrir þjónustan bæði
undir Félagsmálaráðuneytið og Heilbrigðisráðuneytið (Heilbrigðis-
ráðuneytið, 2020). Bent hefur verið á að móta þurfi heildstæða
stefnu í málaflokknum og skýra hlutverk og ábyrgð mismunandi
þjónustuaðila (Ríkisendurskoðun, 2012).
Stjórnvöld ýmissa ríkja hafa mótað aðgerðastefnu til að stuðla að
aukinni atvinnuþátttöku fólks með skerta starfsgetu (Alþýðu-
samband Íslands, 2003). Þrátt fyrir erfiðleika við að sýna fram á
gagnsemi þeirra (Angelov og Eliason, 2018; Vornholt o.fl., 2018)
benda rannsóknir til að árangursríkar aðgerðir snúi fyrst og fremst
að vinnunni sjálfri og feli í sér breytingar á vinnuumhverfi, skipulagi
í fyrirtækjum og samskiptum milli hagsmunaaðila (Vooijs o.fl.,
2015). Endurgreiðsla launa, sem á að koma í veg fyrir aukinn
kostnað atvinnurekenda, hefur reynst hvetja vinnuveitendur til að
ráða fólk með skerta starfsgetu í vinnu (Clayton o.fl., 2011;
Gustafsson o.fl., 2014; Velferðarráðuneytið, 2018). Þessi leið hefur
hins vegar verið gagnrýnd fyrir að ýta undir þær staðalmyndir að
fólkið sem um ræðir sé ekki fullgilt á almennum vinnumarkaði og
því þurfi að greiða meðlag með því (Kristjana Jokumsen og
Rannveig Traustadóttir, 2014). Í samningi Sameinuðu þjóðanna um
réttindi fatlaðs fólks, sem íslensk stjórnvöld hafa undirritað og
fullgilt (Stjórnarráð Íslands, e.d.-b), er hvers konar mismunun
vegna atvinnuþátttöku bönnuð og kveðið á um viðeigandi aðlögun
(WHO, 2011). Aðlögun á vinnustað snýst um breytingu á starfi eða
vinnuumhverfi (U.S. Department of labor, e.d.).