Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2020, Qupperneq 72

o.fl., 2010). Fræðimenn hafa bent á þætti sem hafa áhrif á styrk
og birtingarmynd þessara einkenna. Óuppfylltar þarfir ein-
staklingsins, bæði andlegar og líkamlegar, eru taldar geta stuðl -
að að hegðunarvanda sökum þess að sjúklingurinn getur ekki
tjáð sig um líðan sína og tilfinningar.
Algase og félagar settu fram kenningu sína „e Need dri-
ven Dementia compromised Behavior model“ (NDB) árið
1996. Samkvæmt þeirra kenningu er hegðunarvandi ákveðin
hegðun sem einstaklingur með heilabilun sýnir þegar líkam-
legum, andlegum, félagslegum eða tilfinningalegum þörfum
hans er ekki fullnægt. Hegðunarvandann sýnir hann vegna
boðskiptaerfiðleika sem o eru mjög miklir á seinni stigum
sjúkdómsins (Algase o.fl., 1996; Lemay og Landreville, 2010).
Meiri líkur eru á hegðunarvanda ef sjúklingurinn fær ekki full-
nægjandi aðstoð sem veitt er af virðingu, þekkingu og fag-
mennsku við daglegar athafnir (Algase o.fl., 1996).
Meðferð án lyfja við hegðunarvanda
Þrátt fyrir að rannsakendur hafa ráðlagt að nota engin lyf þegar
meðferð hefst við hegðunarvanda hafa rannsóknir sýnt að
geðdeyfðarlyum er o beitt við hegðunarvanda (Livingston
o.fl., 2017). Nýleg íslensk rannsókn sýndi svipaðar niðurstöður
þar sem auknar líkur voru á notkun sterkra geðlya og geð -
deyfðarlya eir því sem vitræn skerðing jókst (Sigurveig Gísla-
dóttir, 2019). Margt bendir til að notkun þessara lya tengist
tímaskorti og skorti á nákvæmum leiðbeiningum um meðferð
(Kales o.fl., 2015). Enn fremur tengist notkunin meira venjum
innan heimilisins en raunverulegum einkennum og heilsufari
einstaklinganna (Cioltan o.fl., 2017). Notkun sterkra geðlya við
hegðunarvanda er talin óæskileg vegna ýmiss konar aukaverk-
ana sem og auknum líkum á ótímabæru andláti og heilablóðfalli
(Cohen-Mansfield o.fl., 2012; Livingston o.fl., 2017).
Rannsóknir hafa sýnt að tengsl eru á milli þunglyndisein-
kenna og óróleika og árásargirni hjá fólki með heilabilun og
að rétt meðferð og greining þunglyndis hjá þessum einstak-
lingum geti dregið úr hegðunarvanda (Herrera-Guzmán o.fl.,
2010). Þunglyndiseinkenni eru algeng á öllum stigum heila-
bilunar og eykur það enn á vanda einstaklingsins. Niðurstöður
benda til að þungyndi auki árásagirni óháð því hversu alvar-
lega heilabilunin er, og að þunglyndiseinkennin versni þegar
heilabilunarsjúkdómurinn ágerist. Samt sem áður virðist þung -
lyndi vangreint og vanmeðhöndlað hjá einstaklingum með
heilabilun (Majic o.fl., 2012).
Verkir eru mjög algengir hjá íbúum hjúkrunarheimila eða
hjá allt að 50% aldraðra en erfitt getur verið að greina verki hjá
einstaklingum sem þjást af heilabilunarsjúkdómum (Auer o.fl.,
2018). Óróleiki, hróp og köll og höfnun á umönnun eru ein-
kenni sem geta bent til verkja en eru o talin vera vísbending
um versnandi sjúkdóm þar sem meðferð með geðdeyfðar-
lyum er beitt í stað fullnægjandi verkjamats og verkjameð -
ferðar (Ahn og Horgas, 2013; Brennan og SooHoo, 2014).
Virkni og dægrastytting flokkast sem meðferð án lya og
er beitt til þess að draga úr hegðunarvanda hjá einstaklingum
með heilabilun. Skortur á virkni og dægrastyttingu meðal íbúa
hjúkrunarheimila getur ha slæm áhrif og hefur verið tengd
við skert lífsgæði, aukna árásargirni, óróleika, þunglyndi og
sinnuleysi (Scherder o.fl., 2010). Einnig getur lítil virkni leitt
til skertrar sjáljargargetu og aukið líkur á hegðunarvanda
einstaklinga með heilabilun (Finnegan o.fl., 2015).
Fjötrum eða öryggisbúnaði er oar beitt meðal einstak-
linga með hegðunarvanda en annarra íbúa (Kales o.fl., 2015).
Markmiðið með notkun þeirra getur verið að draga úr líkum
á byltum eða að íbúi fari sér á voða (Hofmann o.fl., 2015). Af-
leiðingar ötranotkunar geta hins vegar verið umtalsverðar
fyrir einstaklinginn. Sýnt hefur verið fram á að vitsmunageta
einstaklingsins skerðist o og tíðum, hegðunarvandi eykst og
hróp og köll verða tíðari. Einnig eru bráðainnlagnir á sjúkra-
hús og ótímabært andlát algengari meðal þessara einstaklinga
(Hofmann o.fl., 2015).
Rannsóknir hafa einnig sýnt að skilningur umönnunar -
aðila á orsökum og eðli hegðunarvanda og annarra atferlis- og
taugasálfræðieinkenna er o og tíðum lítill og jafnframt eru
þetta einkenni sem aðstandendum og umönnunaraðilum
finnst hvað erfiðast að takast á við (Teles o.fl., 2020). Um önnun
einstaklinga með heilabilun getur verið mjög flókin og streitu-
valdandi, sérstaklega í ljósi þess að meðferðin krefst einstak-
lingsbundinnar nálgunar þar sem engin ein meðferð hentar
öllum (Kales o.fl., 2015).
Hegðunarvandi er alvarlegt einkenni sem skerðir lífsgæði
einstaklingsins, veldur streitu og vanlíðan hjá ættingjum og
krefst viðeigandi meðferðar. Því er mikilvægt að afla þekkingar
á hvernig hegðunarvandi birtist á íslenskum hjúkrunarheim-
ilum til að hægt sé að veita viðeigandi meðferð.
Tilgangur rannsóknarinnar var að kanna tíðni hegðunar-
vanda hjá íbúum á íslenskum hjúkrunarheimilum og tengsl hans
við vitræna skerðingu, þunglyndi, verki, virkni og notkun ötra.
AÐFERÐ
Rannsóknin var megindleg, aursýn og lýsandi. Þetta rann-
sóknarsnið er talið gagnlegt til að lýsa tengslum milli fyrirbæra
í þýði fremur en gefa til kynna orsakasamhengi (Polit og Beck,
2012). Rannsóknarsniðið var valið í þeim tilgangi að varpa
ljósi á tengsl ýmissa breyta við hegðunarvanda hjá íbúum
hjúkrunarheimila, skoða hvort tengslin séu tölfræðilega mark-
tæk og setja fram ályktanir eða tilgátur sem síðan má nota til
frekari rannsókna.
Þau gögn sem notuð voru í rannsókninni voru fengin úr
RAI-gagnagrunni sem Embætti landlæknis hefur umsjón
með. Breytur og kvarðar voru valdir út frá markmiði rann-
sóknarinnar.
Úrtak
Í þýðinu voru allir einstaklingar sem dvöldust á hjúkrunar-
heimilum á landinu á árinu 2014. Í úrtakinu voru allir heim-
ilismenn sem voru metnir með interRAI MDS 2.0 matstækinu
á hjúkrunarheimilum á öllu landinu. Samtals voru þetta 2596
einstaklingar, ef einhver þeirra átti fleiri en eitt interRAI MDS
2.0 mat árið 2014 var í rannsókninni notað nýjasta mat hvers
einstaklings.
sólveig hrönn gunnarsdóttir og ingibjörg hjaltadóttir
72 tímarit hjúkrunarfræðinga • 2. tbl. 96. árg. 2020