Stefnir - 01.02.1979, Blaðsíða 16

Föstudagur
16. júní 1978
fltawgmiHbimfr
Bls. 33—64
Nýlega kom út ó vegum Almenna bókafélagsins bók eftir Ólaf Björnsson, prófessor, sem nefnist
Frjálshyggja og alræðishyggja. Á kápusídu bókarinnar segir. aó bókió sé „hlutlæg skilgreining á tveimur
meginatefnum stjórnmálanna fyrr og síðar — annars vegar hvort einstaklingurinn eigi að ákveða sjálfur
markmið sín, orð og athafnir, eða hvort ríkisvald og stjórnendur eigi að ákveða pað fyrir hann.“
Með leyfi höfundar og útgefenda birtir Morgunblaðiö hór nokkra kafia úr bók Ólafs Bjömssoner,
prófessors.
Tvenns konar
lífsskoðanir
Allt frá dögum Forn-Orikkja, eöa »vo
langt aftur í timann sem sOgur herma,
hafa ált sér stað átðk milli tvenns konar
lífsskoðana eða viðhorfa til þess, hvaða
tilgangi lif einstaklinga og félagitleK
samskipti þeirra þjónuðu.
Að visu er ekki áKreiningur milli
formælenda þessara mjog andstæðu
lífsskoðana um það, að markmiðið eigi
að vera að byKtcja upp þjóðfélaK
hamingjusamra borgara. En leiðirnar
að því takmarki eru ólikar.
Annars veKar er frjálshygKjan, sem
allt frá þvi Sókrates og Perikles fluttu
boðskap hennar hefir lagt áherzlu á
frjálsræði einstaklinKsins til þess að
setja sér sin markmið og viona að
framganKÍ þeirra, innan þeirra tak-
marka, sem sliku frelsi verður að setja
vegna tillits til annarra borgara
þjóðfélaKsins. Einstaklingurinn, athafn-
ir hans ok leit að hamingju á ei|(in
spýtur verður það, sem mestu máli
Hins vegar er sú lifsskoðun, sem hér
er nefnd alræðishyiocja og telja má
Plató fremsta huKmyndafræðing fyrir
meðal Forn-Grikkja. Kyrirmyndarríki
Platós var þjóðfélag, sem i stóru ok
smáu skyldi stjórnað af fámennum hópi
útvalinna vitringa eða ðldunga. Þeir
einir voru dómbærir á. hvað þjónaði
hagsmunum bæði einstaklinga og þjóð-
arheildar og æðsta skylda hvers
óbreytts borgara var að hlýða fyrirmæl-
um þeirra.
Hér að framan hefir verið gerð grein
fyrir þessum mismunandi lífsskoðunum
á grundvelli kennmga helitu höfunda
þeirra eins og þær eru túlkaðar. Hér á
eftir verður rætt um gildi þessara
kenninga fyrir lausn vandamála nútíðar
ok framtíðar og greint þar á milli
höfuðþátta mannlegra samskipta svo
sem efnahagsmála, stjórnmála, menn-
ingarmála o.s.frv. En áður en lengra er
haldið er rétt að ræða nokkuð söKulega
þýðingu þessara stefna, ekki eins 'ok
hingað til á hugmyndafrleðilcKum
grundvelli heldur á grundvelli söKulegra
staðrevnda.
Þjóðfélag á
grundvelli
frjólshyggju eða
alræðishyggju
Af framansögðu ætti að vera Ijóst, að
spurningunni um, hvaða þjóðfélag færi
þegnunum mesta haminicju verður ekki
svarað oðruvisi en á grundvelli huglægs
gildismats, Hvort þjóðfélag bygKt á
Krundvelli huKsjóna Platós, Hegels og
Marx annars vegar, eða Sókratesar,
Adams Smiths og Hayeks hins vegar, sé
liklegra til þess að verða samfélag
haminicjusamra þegna, þvi verður áldrei
Bvarað með rökum, sem alla meKÍ
sannfæra.
En hvað sem því liður, getur varla
verið ágreiningur um mikilvægi spurn-
ingarinnar ok þess svars, sem við henni
er Kefið Á þjóðfélagið að byggjast á
grundvelli alræðis, þar sem stjórnvoldin
ákvcða ein, hvaða markmiðum skuli
keppt að á ollum sviðum þjóðmála, og
einstaklingurinn gegnir aðeins þvi
hlutverki að hlýða fyrirmælum, til þess
að framfylgt verði þessum markmiðum?
Eða á aðeins að láta nægja aö setja
þegnunum ákveðnar leikreKlur, er
fylicja skuli i samskiplum við aðra, og
að öðru leyti sé einstaklingunum frjálst
að setja sér eigin markmið og fram-
f.vlgja þeim innan marka hinna settu
leikreglna?
I þessu efni verður hver einstaklingur
að taka afstöðu samkvæmt eigin mati.
En jiótt alræðishyiCKjan hafi nær alls
staðar verið rikjandi, þar til fyrir um
það bil 200 árum, og nálægt helmingur
jarðarbúa séu á okkar dögum jiegnar
alræðisfikja, er ekki vafi á þvi, að meðal
allra þeirra þjóða. sem búa við þjóðfé-
lagshætti svipaða og Íslendingar, á
frjálshyicicjan miklu meira fylgi að
fagna en alræðishyicicjan. Og fyrst svo
er, hlýtur það aö vera mjög mikilvæg
spurning, hvaða skilyrðum þurfi að vera
fullnægt, til þess að um starfhæft
þjóðfélaK á þeim Krundvelli geti verið að
ræða. Onnur mikilvæg spurninK er sú,
hvort huKsanlegt sé að ræða eitthvert
millistÍK milli alræðis- ok frjálshyiQcju,
sem Keti orðið varanlegt. Þá vaknar
einnÍK sú spurning, að hve miklu leyti
það, sent hér hefir verið um fjallað,
snerti lslendinga, og hvaða lærdóma
þeir geti af þessu dregið, bæði í
innanrikis- og utanrikismálum.
Þessum spurningum verður leiUzt við
að gera skil síðari hluta þessarar bókar.
Sérstaklega verður fjallað sem ítarleg-
ast um svar við fyrstu spurningunni —
um skilvrðin. Verður þvi efni skipt i
þrennt. I fyrsta lagi verður rætt, hvaða
skilyrðum skipan efnahaKsmála þarf að
fullnægja i þessu efni. I öðru lagi verður
á sama hátt rætt um stjórnkerfi ok
réttarskipan og i þriðja lagi um
menningarmál, svo sem visindi, fræðslu
og listir.
„Tilgangurinn helgar
meðalið“
Eins og áður segir greinir það
frjálshytcicju ok alræðishyKKju, að
frjálshyKtcjan bytocir á þeirri lifsskoðun,
að til þess að unt samfélag hamingju-
samra einstaklinKa yceti vcrið að ræða,
verði einstaklinKarnir að hafa leyfi lil
þess að setja sér markntið sín sjálfir og
frantfyltcja þeim innan ntarka þeirra
leikreKlna, sem þjóðfélagið setur, þar
sem alræðishytctcjan telur, að stjórn-
völdin hljóti að ákveða þau markmið,
sem að skuli stefnt, bæði fyrir einstakl-
inginn og heildina, og lieri hverjum
þegni að hegða sér I samræmi við þau
settu markmið. iæiðirnar til þess að fá
þegnana til þess að virða þessi markniið
stjórnvalda eru jöfnum höndum áróður,
fortölur og þvinKunaraðKeröir. Fyrri
leiðin er vissuleKa frá sjónarmiði
stjórnvalda æskilegri, en nægi hún ekki.
verður vitaskuld að fara þvinKunarleið-
Það skiptir i þessu sambandi miklu
máli, hvort hytctct er á þeirri forsendu,
að allir hafi likar þarfir og líkar
skoðanir, eða hinu KaKnstæða. Eftir þvi
sem þarfirnar eru likari, þeim mun
auðveldara er að skipulagtcja samfélagið
á grundvelli alræðishvicicju. Nú er ekki
vafi á þvi, að i raunveruleikanum er
smekkur manna og þarfir ólikar, menn
þrá tilbreytingu og vilja gjarnan að
einhverju leytl skera sig úr umhverfi
slnu á þann hátt að aödáun veki. Frá
sjónarmiði frjálshygicju og einstakl-
inicshyicicju er slíkt talið æskiletct, þar
sem það Keri lífið í senn litrikara og sé
hvati til nýjunga ok framfara. Frá
sjónarmiði alra-ðishyicKjunnar er þetta
'hins vegar skaðlegt, þar sem það
torveldar framkvæmd þeirra markmiða.
sem stjórnvöld hafa sett. Ef mcnn þvi
eru ólikir i eðfi'sínu, þarf að gera þá
líka. Þetta er i rauninni það, sem felst
i því, þegar bæði hægri og vinstri
sinnaðir alræðishvKtcjumenn tala um
nao^TTI ’ þess að skapa „nýja mann-
gerð*. sem hafi þær skoðanir, smekk og
þarfir, sem stjórnvöld telja æskilegar.
Leiðir til þess að slikt megi takast er
umfram allt einhliða áróður f.vrir stefnu
stjórnvalda jafnhliða banni við þvi, að
aðrar sköðanir eða viðhorf séu boðuð
almenningi. Orðað á annan veg: Kerfið
gerir nauösynlegt, að afnumin séu með
öllu hin lýðræðislegu mannrrttindi, svo
sem samtakafrelsi, fjáninKarfrelsi og
fundafrelsi. Það er nauðsynlcKt þjóðfé-
laKsskipun, sem byicgir á efnahaKslegu
og stjórnarfarslegu alræði, að þegnarnir
aðhyllist þau markmið, sem stjórnvöld
hafa ákveðið, að framfylgt skuli, en til
þess að trygicja það, er afnám ofan-
greindra mannréttinda nauðs.vnlegt.
Fyrst þegar tekiit hefur að „heilaþvo*
þegnana þannig, að þeir hugsi allir á
einn veg og þann sem stjórnvöld óska,
svo scm lýst er i verkum skáldanna
Aldous Huxleys, Fagra nýja veröld
(Brave New Worldl, og George Orwells,
19lt|, er alræðið orðið fast i sessi. En
langan tima tekur slikt, eins og andófið
i Austur-Evrópurikjunum sýnir I dag. ef
það er þa möKufi-Kt að gera mannfólkiö-
þannig að einlitum mÚK-
Hér er um erfitt og e.t.v. óleysanlegt
viðfanK-sefni að ræða fyrir stjórnvöld
alræðisrikja. Arangurs er þvi aðeins að
vænta. að öll tiltiek meðul séu notuð, án
tillits til þess hvaða afstöðu menn
kunna að hafa til slikra meðala frá
siöKæðisleKu sjónarmiði. Hið Kamla
kjörorð Jesúitanna „TilganKurinn helg-
ar meðalið*. verður óhjákvæmileg
leikregla stjórnvalda. þar sem alræði
rlkir.
Menn geta fordæmt þetta frá sjónar-
miði réttar og siðgæðis. en hitt er á
misskilninKÍ bygKt. að það sé einKóngu
vegna mannvokzku valdhafanna. að
bardaKaaðferðir, sem brjóta i bág við
siðferðiskennd almennings i hinum
vestrænu lýðræðisrikjum, þykja nauð-
synlegar i alræðisrikjunum. Ef þeim er
ekki beitt, er tilveru alræðisins stofnað
í hættu.
I þessu sambandi má nefna seni dæmi
innrás Varsjárbandalagsrikjanna i
Tékkóslóvakiu sumarið 1965. Kommún-
istaflokkar Vestur-Evrópu, sem þó
hofðu yfirlcitt laKt blessun sina yfir
einræðisstjórnarfar Austur-Evrópu-
rikjanna, treystust ekki til |æss að
styðja innrásina. Ef til vill er hér að -
nokkru uni að ræða „stjórnniála-
kænsku", þar sem almenningur á
Vesturlöndum forda'mdi innrásina
mjög. en telja má þó víst, að skilnings-
skortur á því, hvað kerfinu er nauðsyn-
legl, hafi þar mestu ráðið. llmbætur
Sjá næstu slðu
ÓLARJR BJÖRNSSON
Frjáishvggja og
alræðishyggja
verið háð á öllum sviðum menningar-
lífsins, svo sem í heimspeki, trú-
málum og stjórnmálum. Með þessari
skiptingu sinni kemst höfundur hjá
því að nota villandi og þokukennd
hugtök eins og ,,vinstri“ og ,,hægri“.
Almenn skýring hugtakanna frjáls-
hyggja og alræðishyggja felst í því
að hinir fyrrnefndu vilja eftirláta
einstaklingunum sjálfum, að setja sér
sín markmið á öllum sviðum þjóð-
félagsins og framfylgja þeim innan
þeirra marka sem setja verður at-
hafnafrelsi manna vegna tillitsins til
samborgara þeirra. Hinir síðarnefndu
telja það hlutverk ríkisvaldsins að
ákveða þessi markmið og knýja borg-
arana til þess að framfylgja þeim. (1)
í þessu sem nú hefur verið sagt
felst einnig innri hætta velferðar-
ríkis eins og okkar. — Of mikil
valdsöfnun á eina hendi sem byggir
á frelsisskerðingu einstaklinganna
breytir þeim smám saman úr frjáls-
um vinnumönnum þjóðfélagsins í
þræla þess.
Það fer ekki á milli mála að höf-
undur bókarinnar telur markaðs-
kerfið besta tækið til að koma óskum
og þörfum einstaklinga á framfæri,
hann er stuðningsmaður frjáls mark-
aðar. Þessu hefur hann einnig lýst
svo á öðrum stað að á markaðnum
fari í raun fram atkvæðagreiðsla um
það hvaða vöru og þjónustu fólk vill
kaupa á því verði sem markaðurinn
býður. í stuttu máli má segja að
skilyrði slíks markaðar sé a) ákveð-
inn gjaldmiðill b) gagnkvæmur hagur
einstaklinga c) framboð og eftirspurn
og d) almennar leikreglur verða að
gilda sem fara verður eftir, svo sem
að samninga skuli halda o. s. frv. (2)
Vitaskuld er markaðskerfi það sem
nú tíðkast í lýðræðisþjóðfélögum
Vesturlanda ekki fullkomið, en það
er samt gætt nægilegum sveigjan-
leika til að þola umbætur. En það
verður ekki sagt um fastskorðað
skipulag hins miðstýrða hagkerfis
sem ekki þolir neinar breytingar.
Ólafur varar fólk við þeirri hættu
sem lýðræðinu er búið af alræðis-
hyggjunni og hefur annarsstaðar sagt
að ekki sé tilviljun að lönd sem búa
við skipulag hins miðstýrða hagkerf-
is séu undantekningarlaust lögreglu-
ríki. (3) Hann segir „að það sé
grundvallarskilyrði þess, að um þjóð-
16
félag byggt á hugsjónum frjálshyggju,
geti verið að ræða, að hagvaldinu
sé dreift. Ef hagvaldið er í höndum
eins eða mjög fárra aðila, hvort held-
ur þeir eru opinberir eða einkaaðilar,
verður lýðræðið nafnið tómt, þar
sem enginn treystist til að standa
uppi í hárinu á þeim, sem efnahags-
lega séð hefir öll ráð hans í hendi
sér“. (4)
Ungt fólk sem vill leita nýrra
lausna í þjóðfélagi okkar hlýtur að
velja leið einstaklingsfrelsisins, frjáls-
hyggjunnar, og hafna forsjárstefnu
ríkisvaldsins. Slíku fólki er bók Ólafs
holl lesning.
Þjóðfélagi okkar er mikil hætta
búin af síaukinni skattheimtu sem
bæði er orsök og afleiðing þess of-
vaxtar sem hlaupinn er í ríkiskerfið.
Af þeirri óheillabraut verðum við að
feta okkur áður en það verður orðið
um seinan og þar er aðeins ein leið
fær; aukin trú á getu þegnanna til
að leysa vandamál samfélagsins upp
á eigin spýtur. Menn verða að hafa
í huga aðvörun Ólafs Björnssonar,
þegar hann segir á einum stað í bók
sinni: „Það er ekki aðeins hjá hinum
vondu Rússum að alræði ríkisvalds-
ins í efnahagsmálum leiðir líka til
alræðis á öðrum sviðum. Nákvæm-
lega sama hættan er fyrir hendi í
þeim löndum, sem telja sig búa við
hið sanna lýðræði“. (5)
TILVÍSANIR:
(1) (4) (5) Ólafur Björnsson: Frjáls-
hyggja og alræðishyggja AB 1978 bls. 8,
245 og 250.
(2) (3) Markaðsbúskapur eða lög-
regluríki? Smárit SUS nr. 7 bls. 3, 6 og 7.