Gisp! - 12.03.2005, Page 102

| annski er Art Spiegelman orðinn
þekktari í dag sem höfundur
r myndasögunnar In the Shadow
\ of No Towers, en sú olli nokkrum
titringi vestanhafs. Hinsvegar er
Spiegelman ekki mjög þekktur af ritstjórnarstörfum
sínum, þrátt fyrir að þau hafi verið margvísleg og
merkileg, en fyrir utan að ritstýra myndasögutíma-
ritinu Raw í félagi við konu sína Francoise Mouly
þá hefur Spiegelman staðið fyrir myndasöguaðlögun
á skáldsögu Paul Auster, City of Glass, en það voru
þeir Paul Karasik og David Mazzucchelli (1994)
sem tóku verkið að sér með slíkum glæsiárangri
að ég trúi ekki öðru en að fleiri fylgi, enda átti
þetta að vera upphafið að syrpu. Síðast en ekki
síst hafa þau hjónin ritstýrt myndasögusafnritum
fyrir börn, eins og til dæmis hinu frábæra safnriti
Strange Stories for Strange Kids (2001), en það
þarf stundum að minna á að myndasögur eru líka
fyrir börn. Þetta ritstjórnarstarf Spiegelmans er
mjög mikilvægt, en vill oft gleymast.
Enn aðrir þekkja síðan Spiegelman fyrst og fremst
fyrir forsíðurnar á The New Yorker sem hann hefur
teiknað um árabil. Og þar erum við aftur komin að
listinni, "art’. Því þó vissulega megi segja að
myndasögur hans og ritstjórnarverkefni halli sér yfir
listalínuna, þá eru þau ekki beint með annan fótinn
fyrir innan hana, eins ogforsíðurnar hljóta að vera.
Þar birtist okkur myndasöguhöfundurinn sem
teiknari, listamaður. Ekki lengur þó, því í kjölfar þess
sjálfs-uppgjörs sem Spiegelman virðist hafa gengið
í gegnum í kjölfar árásanna á New York 11.
september 2001 sagði hann upp hjá blaðinu og
stefnir nú að því að helga sig myndasögunni á ný.
Reyndar hefur Spiegelman, eins og fleiri
myndasöguhöfundar, sinnt myndlýsingum nokkuð.
Eftirminnileg er útgáfa hans frá 1994 af Ijóði Joseph
Moncure March, “The Wild Party” sem birtist
upphaflega 1928 og segir söguna af þeim Queenie
og Burrs, sem eru bæði skemmtikraftar í klúbbum.
Þau lifa hátt og eitt kvöldið í kjölfar mikils rifrildis
bjóða þau vinum sínum og samstarfsfólki til
gleðskapar. Ljóðið gerist á jazztímanum og er
meinhæðin lýsing á hinu Ijúfa lífi þriðja áratugarins,
sem þótti nokkuð rokgjarn. Ogjazzinn er ekki aðeins
efni Ijóðsins, heldur nær hann yfir stílinn líka, því
Ijóðið er ákaflega taktfast, með ríkri hrynjandi og
minnir um margt á sönglagatexta. Allt þetta gerir
Ijóðið einnig einstaklega myndrænt, að því leyti sem
knappar, taktfastar línur rissa upp á svipstundu
skýrar og smartar myndir, og Spiegelman nýtir sér
þetta til hins ýtrasta. Annarsvegar er myndmálið
greinilegur innblástur fyrir myndirnar og hinsvegar
hefur teiknarinn einnig vit á því hvenær þessar
myndir geta staðið einar. Myndskreyting hans gefur
þessu merkilega Ijóði alveg nýtt líf, kveikir í því og
brennir í huga lesandans. Spiegelman nær tóni og
efni Ijóðsins ótrúlega vel í teikningum sem eru bæði
I anda tímabilsins og nútímalegar.
Það er athyglisvert að bera kraftmikinn stíl þessara
expressionísku teikninga saman við látleysið í
þekktustu sögu Spiegelmans. Mauser í raun risi
myndasagnanna, myndasagan sem allir hafa heyrt
um, bókin sem markar ákveðin kaflaskil í sögu
myndasögunnar. Þetta er auðvitað skemmtilega
þversagnakennt, svona miðað við titilinn. Maus er
mús á þýsku, en mýsnar sem um ræðir eru gyðingar
á tímum helfararinnar. Enn býr í þessu þversögn -
eins og margir hafa bent á - því helförin er ekki beint
það fyrsta sem fólki dettur í hug þegar myndasögur
(skrípó, e. comics) er nefnt.
Þegar fyrri hluti Maus kom út árið 1986 var
myndaskáldsaga tiltölulega óþekkt fyrirbæri - 1978
hafði Will Eisner sent frá sér söguna A Contract With
God, og eitthvað fleira hafði birst, en ekkert af því
varð viðlíka þekkt og Maus. Síðari hluti sögunnar
birtist svo átta árum síðar, 1991 (sagan birtist í
köflum í Rawfrá 1980) og þegar bækurnartvær
voru
íTreepomX
jvsr
amother
WOM> ToR
Hornita&n
«> i-ose....
i -mousHt i'p iose wivufe oh íói ...
I LOS-Í My MIW SOOH APnER.dHP U5ST
MY LAST SP6CK Of F»1TH IH rue US A
whoí ws cawu- took oyes-i ouess
-mis KenLuí is thc lahp o' th' frcé/
SOLOSEOHT
CisARetre,
niSeREAiiT!
endurútgefnar sem ein árið 1992, var farið að föndra
við Pulitzer-verðlaunin. Annað sem skiptir miklu máli
fyrir útbreiðslu bókarinnar er að hún var fyrsta
myndasagan sem hægtvarað kaupa í almennum
bókaverslunum og markaði tímamót að því leyti.
Skyndilega blasti myndasaga við hinum almenna
lesanda, sem aldrei hefur komið inn í myndasögu-
verslun. En Wat/serekki bara myndaskáldsaga,
hún er líka myndasjálfsævisaga, eða eitthvað sem
stendur þarna mitt á milli. Enn var það nokkuð sem
þótti óvenjulegt - þó ævisöguleg skrif hefðu verið
stunduð innan neðanjarðarmynda-sögunnar, voru
þau ekki almennt þekkt utan þröngs hóps.
Þessi leikur með skilin á milli skáldverks og æviskrifa
er mjög áhugavert sem bókmenntaform og með því
að yfirfæra þann leik í form myndasögunnar skapast
enn fleiri tækifæri til margradda úrvinnslu. I stuttu
máli sagt segir Maus frá því að sonur hjóna sem
lifðu helförina af er að reyna að segja sögu þeirra og
í leiðinni að skilja föður sinn og auðvitað sjálfan sig
betur. Þannig er sagan alltaf tvöföld ævisaga, saga
Artie, sonarins, og saga Vladek og Önju, foreldranna.
Þriðja sagan er svo sagan um söguna, sagan af því
hvernig Artie er að berjast við að skrifa og teikna
þessa myndasögu, færa hana í form, ná á henni
einhverju taki. Sem slík er Maus því án efa ‘artí’, að
því leyti að sem bókmenntaverk er sagan vel unnin
og átakamikil (þetta er þó ekki einí mælikvarðínn á
hvað er ‘artí') og auðvelt að setja hana á stall með
fagurbókmenntum af myndlausu tagi, enda hefur
hún notið hylli bókmenntafræðinga.
Lftum nánar á Maus.
DÝRABÆR
Margir hafa líkt Maus við Animal Farm Georges
Orwells, og bent á að í báðum tilvikum er verið að
tákngera og manngera dýr; dýrin eru notuð sem
táknmyndir fyrir mennska eiginleika. Vissulega er
heilmikið til í slíkum samanburði, en þó má ekki
gleyma að Maus er myndasaga og því verður einnig
að skoða hana í því samhengi. Þar verður fyrir allt
annar dýragarður, en innan myndasögunnar er löng
hefð fyrir talandi persónugerfðum dýrum. Málið er
bara að þau eru almennt kómísk og krúttleg, ‘funny
animals’ er klassísktegund bandarískra myndasagna
og eru einskonar frumherjar í sögu myndasögunnar
westan hafs. Þess má geta að fyrsta atlaga
Spiegelmans að Maus, smásagan “Maus” birtist
einmitt í myndasögublaði sem hét Funny Animals,
1972. Sögu með kómískum og krúttlegum dýrum f
stað persóna fylgir því ákveðinn farangur sem erfitt
er, ogjafnvel vafasamt, að líta framhjá við lesturinn.
í Maus eru gyðingarnir, eins og áður sagði, mýs
(nasistar kölluðu gyðinga meindýr (e. vermin), minnir
Spiegelman á). Þjóðverjar eru kettir, Pólverjar svín,
og Bandaríkjamenn hundar (og Frakkarfroskar).
Litlu þríhyrndu músarandlitin kalla umsvifalaust á
samúð lesandans, meðan breið kattarandlit nasistanna
eru grimmileg - leikur kattar að mús er nokkuð sem
enginn lesandi bókarinnar kemst hjá að hugsa til.
En eins og lan Johnston bendir á í sérlega
áhugaverðum fyrirlestrum um Maus
(http-J/www. maia. bc. ca/~johnstoi/introser/maus. htm)
er ekkert einfalt við þessa flokkun fólks í dýrslegar
táknmyndir, og þar kemur hin áðurnefnda gríma við
sögu. Því þótt Spiegelman sé búinn að flokka þjóðir
á svona sniðugan hátt í dýrategundir þá er hann
mjög meðvitaður um að slík flokkun er alltaf vafasöm,
enda auðvitað endurspeglun á flokkunarkerfi nasista.
Johnston vill því meina að sagan fjalli öðrum þræði
um flokkun og takmarkanir flokkana, og að þetta
komi sérlega vel fram í myndmálinu. Að þessu leyti
er Maus því ólík Dýrabæ, en þar er flokkunarkerfið
í föstum skorðum og án þeirra efasemda sem
Spiegelman vinnur inn í söguna.
‘Fyndnudýra’ samhengið skapar síðan annarskonar
vídd í Maus, en það eykur óneitanlega á slagkraft
sögunnar að sjá fyrirbæri sem almennt eru álitin
kómísk, krúttleg og barnsleg, notuð á allt annan og
mun óhugnanlegri hátt. Þetta myndar mjög mikla
spennu innan sögunnar og býður uppá mun flóknara
samband við hana, en ef persónurnar hefðu verið
100 j ART SPIEGELMANN