Fréttablaðið - 26.11.2021, Blaðsíða 32

Það er skammar-
legt hve lítinn þátt
karlar hafa tekið í
umræðunni hingað til
og leggja þarf áherslu
á mikilvægi þess
að karlar séu virkir
bandamenn kvenna í
baráttunni.
Hvers
vegna
er þetta
vilja- og
getuleysi
stjórnmála-
manna og
yfirvalda
hér á landi,
sem hafa
stýrt okkar
heilbrigðis-
málum
áratugum
saman?
Það er mikið ánægjuefni, að eftir
langa bið liggur nú fyrir álit skim-
unarráðs, landlæknis og velferðar-
ráðuneytisins, varðandi skimun
eftir krabbameini í ristli og enda-
þarmi. Hins vegar, þrátt fyrir langa
bið, kemur fátt á óvart í því áliti og
lítið nýtt á nálinni (landl ).
Ítrekaðar ábendingar
Mikilvægi slíkrar skimunar, skim-
unarrannsókna, skráning upp-
lýsinga og eftirfylgni, hefur verið til
umræðu hér á landi í meira en þrjá
áratugi eða allt frá árinu 1986. Yfir-
lýsingar og loforð nú um fjármagn
til undirbúnings verkefnisins, segir
lítið í ljósi fyrri reynslu. Það hefur
aðeins vantað vilja heilbrigðisyfir-
valda á hverjum tíma til að taka af
skarið, veita fé til undirbúnings og
hefja aðgerðir.
Að sannfæra heilbrigðisyfirvöld
Síðustu þrjá áratugi hafa margar
blaðagreinar verið birtar hér á
landi um ristilkrabbamein. Þá
hafa fyrirlestrar verið f luttir fyrir
almenning og fagfundir haldnir
með erlendu m f y r irlesu r u m.
Þannig hefur ítarleg grein verið
gerð fyrir stöðu skimana víða í
nágrannalöndum okkar. Til margra
ára hefur fagfólk hér á landi, að
eigin frumkvæði, fylgst með þróun
mála á þessu sviði víða um heim og
eytt ómældum tíma í að kynna sér
stöðu og þróun skimana. Tilgang-
urinn hefur verið aðeins einn, að
sannfæra stjórnmálamenn okkar
og heilbrigðisyfirvöld um, að mark-
viss og vel skipulögð skimun eftir
þessu krabbameini kemur í veg
fyrir ótímabær dauðsföll og þján-
ingar. Því miður hefur það ekki
tekist fram að þessu og dánartíðni
vegna þessa krabbameins hefur því
lítð breyst, mynd 1.
Sparnaður og greinargerðir
Flestum er ljóst að skimun eftir
ristilkrabbameini hefur mikinn
fjárhagslegan sparnað í för með sér
fyrir þjóðfélagið. Ef litið er til niður-
stöðu Krabbameinsskrár Íslands,
hefur nýgengi þessa krabbameins
aukist um 30% síðasta áratuginn,
enda engar skipulagðar aðgerðir
verið fyrir hendi.
Þetta má glögglega sjá á línu-
ritinu hér til hliðar, og áhugavert
að nýgengi (greind tilfelli á ári) hjá
konum hefur verið að aukast síð-
ustu fimm árin.
Skýrslur og greinargerðir
Fimm ítarlegar skýrslur hafa verið
Skipulögð skimun er löngu tímabær
Ásgeir Theodórs
læknir
birtar um slíka skimun hér á landi.
Þar er fjallað um aðferðir, fyrir-
komulag, kostnað og árangur, auk
kostnaðarvirkni (cost-effective-
ness) verkefnisins. Fyrsta skýrslan
var unnin af Hagfræðideild Háskóla
Íslands árið 2000, eða fyrir rúmlega
20 árum síðan fyrir tilstilli „Vitund-
arvakningar um ristilkrabbamein“.
Að þessu verkefni stóð hópur fag-og
áhugafólks, sem taldi brýnt að berj-
ast gegn þessum vágesti með slag-
orðunum „forvörn er fyrirhyggja“.
Árið 2015 var annar hópur fag-
fólks að verki undir heitinu „Ristil-
skimun“. Í þeim hópi var fagfólk sem
mest hafði fjallað um skimun eftir
ristilkrabbameini á undanförnum
mörgum árum og komið að tillögu-
gerð um skimun eftir þessu krabba-
meini, með einum eða öðrum hætti,
síðustu áratugi hér á landi. Ítarleg
umræða var í þessum hópi um
þróun skimunaraðferða. tilgang
skimunar og möguleika okkar á að
beita bestu mögulegri aðferð (ristil-
speglun), sem aðrar þjóðir gátu ekki
framkvæmt. Á grundvelli umræðu
í þessum hópi var gerð skýrsla
„Skimun eftir krabbameini í ristli
og endaþarmi á Íslandi“, þar sem
höfundar reiknuðu út m.a.hversu
Af
1
00
.0
00
20
0
1960 1970 1980 1990 2000 2010
n Karlar n Konur
Dánartíðni (aldursstaðlað, W) 1959-2019
Af
1
00
.0
00
40
20
0
1960 1970 1980 1990 2000 2010
n Karlar n Konur
Nýgengi (aldursstaðlað, W) 1959-2019
Krabbamein í ristli og endaþarmi 2015 -2060
Fjöldi krabbameina
Fjöldi krabbameina
Án skimunar Kostnaður
Sparnaður verður á 45 árum: 53.5 milljarðar
2015 2060
20602015
Með skimun
135 milljarðarÓbreyttur fjöldi krabbameina í ristli og endaþarmi
Óbreyttur fjöldi krabbameina í ristli og endaþarmi
Fjölgun krabbameina
Engin fjölgun krabbameina Skimun
135 milljarðar
67,5 milljarðar
13,5 milljarðar
mikla fjármuni mætti spara til árs-
ins 2060 með skimun. Þar voru jafn-
framt tillögur um sérstaka Skim-
unarstöð, sem myndi hýsa allar
skimanir (brjósta, leghálskrabba-
mein auk ristilkrabbameins o.f l.)
framkvæmdar á Íslandi. Ekki hefur
verið áhugi fyrir þessari hugmynd
hjá heilbrigðisyfirvöldum.
Staða okkar er slæm
Í mörg ár hafa nær öll lönd í Evr-
ópu sýnt skimun eftir ristilkrabba-
meini verðugan áhuga og skilning.
Þar hefur fagfólk verið hvatt til
rannsókna á þessu sviði og veitt
hefur verið fé til undirbúnings,
sem gjarnan tekur mörg ár. Flest
hafa líka hafið skimun eftir þessu
krabbameini. Lítið hefur farið fyrir
slíkri hvatningu hér á landi enda
staða okkar nú slæm. Hér á landi
hefur óskipulögð skimun með ristil-
speglun verið eingöngu í boði fyrir
fólkið í landinu en það hefur fyrst og
fremst verið fyrir atorku meltingar-
lækna.
Markmið skimunar
Markmiðið er að fækka þeim sem
greinast með slíkt mein og fækka
þeim sem deyja af völdum krabba-
meina í ristli og endaþarmi. Þá
er almennt viðurkennt að ristil-
speglun er besta rannsóknin til
að greina forstigið og forða því
að krabbamein myndist (lækka
nýgengi). Fortölur og andstaða við
þessa rannsóknaraðferð, sem þó er
talin áhrifaríkust (gold standard),
hefur staðið í vegi fyrir f leiri rann-
sóknum og betri árangri skimana
með þessari aðferð hér á landi.
Skimun hjá einkennalausu fólki
er mikið vandaverk og verður
að undirbúa af kostgæfni. Fram-
kvæmdin verður að vera vel skipu-
lögð, markviss og með stöðugu
gæðaeftirliti, öruggri eftirfylgni og
reglubundinni fræðslu. Í þessu ferli
er ristilspeglun lykillinn að árang-
ursríkri skimun eftir þessu krabba-
meini og forstigum þess.
Löngu tímabær
Skipulögð skimun á Íslandi er löngu
tímabær. Þannig fækkum við tilfell-
um og dauðsföllum vegna krabba-
meins í ristli og endaþarmi, en það
hafa heilbrigðisyfirvöld í lang-
flestum löndum í Evrópu, Banda-
ríkjunum og Asíu viðurkennt. Hvers
vegna er þetta vilja- og getuleysi
stjórnmálamanna og yfirvalda hér
á landi, sem hafa stýrt okkar heil-
brigðismálum áratugum saman?
Veit einhver svarið? n
Í skugga heimsfaraldursins sem
hefur geisað um hnöttinn í tæp tvö
ár, hefur kraumað annar faraldur
undir niðri. Tölur um heimilisof-
beldi hafa risið gífurlega síðast-
liðið ár og margar konur sem nú
þegar voru í viðkvæmri stöðu eru í
margfalt verri aðstæðum í útgöngu-
banni margra landa. Nýlega var
farið að talað um faraldur byrlana
á skemmtistöðum miðbæjarins og í
nýrri bylgju #MeToo hreyfingarinn-
ar hefur umræðan um það of beldi
sem konur búa við opnast á ný og
er meira áberandi en nokkurntíma
fyrr. Milljónir kvenna á öllum aldri
hafa stigið fram og lýst ofbeldi sem
konur um allan heim upplifa dag-
lega, allt frá stanslausu áreiti og
kynferðislegum athugasemdum, til
annarra kynferðisbrota og ofbeldis
í nánum samböndum.
Allt of lengi hefur þessi umræða
verið töluð fyrir tómum eyrum og
okkur sem samfélagi hefur mis-
tekist að bregðast við þessu risa-
vaxna vandamáli sem við stöndum
frammi fyrir. Ábyrgðinni hefur
endurtekið verið varpað til baka á
konur og manni er hugsað til kald-
hæðnislegra frasa sem birtust á
hliðum strætisvagna fyrir nokkrum
árum, í herferð sem gagnrýndi ein-
mitt þetta. Konur þurfa bara að
vera duglegri að láta í sér heyra,
...passa að vera ekki einar á ferð, …
passa að klæða sig sómasamlega.
Hvenær ætlum við að átta okkur
á að of beldi gegn konum er ekki á
ábyrgð kvenna? Með því að varpa
ábyrgðinni endurtekið aftur til
þeirra sem verða fyrir of beldinu
erum við að samþykkja það og leyfa
því að viðgangast.
Eina leiðin til að berjast gegn
of beldi er að ráðast að rótinni;
samfélagi og viðhorfum sem afsaka
of beldishegðun og það sem verra
er, neitar oft á tíðum að horfast í
augu við hana sem veruleika. Það
þarf að bregðast við, ekki bara eftir
að ofbeldi hefur átt sér stað, heldur
að fyrirbyggja að það gerist, til að
byrja með. Það kallar á það að við
byrjum fyrr að fræða ungmenni um
málefni eins og samþykki, líkamlegt
og andlegt ofbeldi og að þekkja rauð
flögg í hegðun fólks í kring, sem og
í eigin hegðun. Þetta þarf að gerast
fyrr og af mun meiri krafti en hefur
verið, en til dæmis er hægt ná til sem
flestra í gegnum skólakerfið. Hægt
væri að gera fög eins og kynjafræði
að skyldufagi í menntaskólum og
grunnskólum og hafa fræðslu sem
hluta af íþrótta- og tómstundastarfi
ungmenna. Stígamót hafa staðið
fyrir frábæru margþættu átaki sem
snýr að þessu, svo sem Sjúk ást og
það verður að styðja við og byggja
upp f leiri slík. Hugmyndafræði
ofbeldis- og nauðgunarmenningar
er orðin svo gífurlega rótgróin, að
við verðum að leggja aukinn kraft
í að yfirgnæfa hana með fræðslu
og samræðum á móti, áður en slík
viðhorf ná að festa sig, ómeðvitað, í
hugum ungmenna. Hér þurfa karl-
menn að vera miklu meira áberandi
í umræðunni en áður, taka skýra
afstöðu gegn of beldi, sýna konum
samstöðu og viðurkenna og ræða
eigin forréttindastöðu. Í því felst að
tala um þessi mál við karlkyns vini
og fjölskyldumeðlimi og þora að
stíga inn í óþægilegar aðstæður til
að stoppa óviðeigandi ummæli og
ofbeldishegðun gegn konum. Það er
skammarlegt hve lítinn þátt karlar
hafa tekið í umræðunni hingað til
og leggja þarf áherslu á mikilvægi
þess að karlar séu virkir banda-
menn kvenna í baráttunni. Þegar
kemur að kynbundnu of beldi er
ekkert til sem heitir að taka ekki
afstöðu, ef þú ert ekki skýrt á móti
ofbeldinu ertu að taka afstöðu með
því. Það er mikilvægt að eiga þessar
samræður snemma og hvetja ungl-
inga til ræða um eigin sambönd og
samskipti og hvað sé eðlileg hegðun
og hvað ekki. Að lokum þurfum við
að leggja áherslu á það að konur
eiga ekki, og geta ekki, barist fyrir
þessu einar. Til þess að binda enda
á kynbundið of beldi verðum við
öll að vinna saman. Þetta er mál
sem kemur okkur öllum við og nú
þurfum við að taka höndum saman
og segja: Nóg komið!! n
Hefjum umræðuna um kynbundið ofbeldi snemma
Hlynur
Bjarnason
verkefnastjóri
Jafningjafræðslu
Hins hússins
30 Skoðun 26. nóvember 2021 FÖSTUDAGURFréttablaðið