Hugur og hönd - 2021, Blaðsíða 15

15HUGUR OG HÖND 2021
35 ára gamla eftir erfið veikindi.3
Í kjölfar þess þungbæra atburðar fædd-
ist hugmyndin um endurgerð hins forna
dýrgrips staðarins í minningu hennar.
Sjálf lýsir Ólína þessu svo: „Næsti þáttur
í útsaums-samskiptum okkar séra Jóns
var sá að hann spurði mig hvort ég
treysti mér til að sauma eftirlíkingu af
biskupskápu herra Jóns Arasonar bisk-
ups á Hólum. Ég varð ákaflega ánægð
og hreykin og þótti mikið koma til þess
trausts sem Jón sýndi mér með þessari
beiðni. Ég féllst á að taka verkið að mér.
Mér varð það strax ljóst að með sam-
þykki mínu var ég að taka að mér einstætt
verk, verulega mikið og vandasamt og
í því myndi reyna til hins ítrasta á hæfni
mína og þekkingu í kirkjuútsaumi.“4
UNDIRBÚNINGUR OG EFNISÖFLUN
Þegar Ólína hafði samþykkt að taka
verkið að sér hófst viðamikill undir-
búningur. Ekki voru til uppdrættir af
myndum og mynstrum á kápunni sem
hægt var að styðjast við, heldur þurfti
að frumvinna allt slíkt. „Nákvæm skoðun
á kantarakápunni fór fram í geymslu
Þjóðminjasafns Íslands. Þar gat ég
skoðað kápuna og var þar á hverjum
degi í viku. Ég gerði uppdrátt af öllum
dýrlingum, mældi stærðir á kápunni og
valdi liti sem best ég gat.“ Við þessa iðju
kom sér vel að hafa aðstoðarkonu og
ritara, en því hlutverki gegndi vinkona
Ólínu, Guðfinna Zdmidak.
Víðfeðmt sjálfsnám Ólínu gegnum tíðina
nýttist verkefninu vel. „Kirkjuútsaumur
er víðtækt hugtak og felur marga þætti
í sér og það er útilokað að gefa lýsingu
á [honum] í stuttu máli. Þessi útsaumur
býður upp á mikla sköpunarútrás og er
verulega krefjandi. Ég hafði aflað mér
upplýsinga um kirkjuútsaum í bókum,
bæði fræðilega og verklega þáttinn [og]
skoðað kirkjuútsaum í Englandi hvar
sem ég kom því við. Jafnframt kynnti ég
mér útsaum frá ýmsum þjóðflokkum og
þjóðum á sýningum í Englandi og festi
mér vel í minni hefðina sem byggt var
á í hverju tilviki og bar saman við
3Sigrún Jónsdóttir (1968 - 2004) var tónlistarmenntuð og gegndi m.a. starfi
kirkjuorganista, söngstjóra og tónlistarskólastjóra á Kópaskeri og í Stykkishólmi.
4Ólína Weightman, 2008
A. Upprunalega kantarakápan
Kápa (capa, cappa) taldist í kaþólskum sið til hluta „messu-
skrúða andlegrar stéttar manna“ (Matthías Þórðarson, bls.
36). Hérlendis mun slík kápa venjulega hafa verið nefnd
kantarakápa (cappae cantorum, sbr. latnesku sögnina cantare:
syngja, tóna, lofsyngja) eða kórkápa (cappae choralis).
Slíkar kápur voru jafnan ermalausar, lagðar yfir herðar og
opnar að framan. Mest var lagt í kápur æðri klerka og biskupa.
Á síðmiðöldum var orðið algengt að myndir af helgum
mönnum, saumaðar með silki- og gullþræði, skreyttu þess
háttar messufat.
Eftir að Jón Arason Hólabiskup var líflátinn í Skálholti árið
1550 tók séra Sigurður sonur hans saman skrá um eignir
Hóladómkirkju (svonefnt „Sigurðarregistur“), samkvæmt
venju við fráfall forráðamanns á kirkjustað. Þar er meðal
upptalinna gripa „Cantara kápa með flugil“. Má eftir það
fylgja þeirri kápu í heimildum af sama tagi öld fram af öld,
allt þar til hún rataði i Þjóðminjasafnið (mynd 2).
Þessi kápa er sú eina sem hérlendis hefur varðveist frá
kaþólskum tíma, og telur Dr. Kristján Eldjárn hana „meðal
merkustu og sögufrægustu dýrgripa safnsins“ (Kristján
Eldjárn, 1962).
Kápan er hálf hringlöguð með útsaumsborðum, svonefnd-
um hlöðum, að framanverðu og útsaumuðum bakskildi á
kraga. Talið er að henni hafi áður verið haldið saman með
skrautskildi á brjósti sem nú er glataður. Efnið er vandað
dökkrautt silkiflauel, sem þykir hafa haldist vel. Útsaumaðar
myndir hafa hins vegar víða látið á sjá (myndir 3a og 3b).
Fóður er úr óbleiktum, ólituðum hör. Kápan var lagfærð
í Statens historiska museum í Stokkhólmi um 1970.
Í lýsingu sinni segir Matthías Þórðarson, fyrrverandi þjóðminja-
vörður, útsaumsverkin sem skreyta kápuna „[h]ið listamesta
og dýrmætasta á [henni]“. Einnig segir: „Allur saumur og
verk á bakskildinum og borðunum á kápu þessari hefur
verið svo frábærlega gerður, að bersýnilegt er að hún er
frá þeim tímum er þess konar listasaumur stóð á hæsta stigi,
nefnilega frá miðri 15. öld og fram á miðja 16. öld“ (Matthías
Þórðarson, bls. 45). Talið er að hún sé gerð í Arras í Flæmingja-
landi (Flandern) sem talin hefur verið miðstöð slíkrar listar
á umræddum tíma.
Hver borði skiptist í þrjá jafnstóra hluta og og myndar
hver þeirra sérstaka heild fyrir sig, mynd dýrlings og
einkennistákna hans. Eru þrír kvendýrlingar á hægri barmi,
og þrír karldýrlingar á þeim vinstri. Á kraga sést Kristur
á dómsdegi.
þekkingu mína og reynslu. Í því fólst
mesti lærdómurinn.“
Við efnisöflun til verksins kom sér vel að
búa í landi þar sem leita má til sérhæfðra
aðila þegar flókin textílvinna er annars
vegar. Hjá Watts & Co. í Tufton stræti,
rótgrónu fyrirtæki sem sérhæfir sig í
gerð kirkjuskrúða og efniviði fyrir hann,
valdi Ólína kápuefnin — flauelið í ytra
byrðið auk fóðurefna. Við val á borðum
og bryddingum naut hún aðstoðar David
Gazeley, sérfræðings á staðnum, og
voru þeir litaðir hjá fyrirtækinu til að fá
„gamlan“ blæ. Útsaumsgarn þurfti að
velja af kostgæfni og hvað gyllta þræði
varðaði þurfti að vanda valið sérstak-
lega að sögn Ólínu:
„… það er svo skrýtið en
gullið er til í svo mörgum
blæbrigðum, grænt gull var
mest notað því það gefur
gamalt útlit.“ (rammi C)